موقعيت استان از نظر تقسيمات حوزه هاي آبخيز كشور

استان آذربايجان شرقي در تقسيمات حوزه هاي آبخيز كشور بخش­هايي از سه حوزه آبخيز مهم را بخود اختصاص داده است :

الف – قسمت شمالي استان در محدوده حوزه آبخيز رودخانه ارس قرار گرفته و مساحتي معادل 1412664 هكتار را شامل مي­شود. شهرستان­هاي جلفا، اهر، ورزقان، كليبر، زنوز و مرند در محدوده اين حوزه قرار دارند.

ب- قسمت مياني استان در محدوده حوزه آبخيز درياچه اورميه واقع شده و مساحت اين قسمت نيز حدود 2039730 هكتار است. شهرستان­هاي تبريز، اسكو، آذرشهر، مراغه ،بناب ، عجب شير، ملكان،  هريس، سراب، بستان آباد و شبستر در اين محدوده واقع هستند.

پ- قسمت جنوبي استان در محدوده حوزه آبخيز روخانه سفيد رود قرار دارد. مساحت اين قسمت معادل 1059662 هكتار بوده و شهرستان­هاي چاراويماق، هشترود و ميانه در اين بخش واقع شده اند. منابع آب استان آذربايجان شرقي، درتقسيمات كوچكتري نيز قرار مي­گيرند كه با عناوين زيرحوزه و واحد هيدرولوژيك ناميده مي­شوند. بموجب اين تقسيم بندي تمام يا بخشي از زيرحوزه­ها و واحدهاي هيدرولوژيك بشرح زير:

-         در حوزه آبخيز رودخانه ارس 3 زيرحوزه و 12 واحد هيدرولوژيك

-         در حوزه آبخيز درياچه اورميه 4 زيرحوزه 8 واحد هيدرولوژيك .

-         در حوزه آبخيز رودخانه سفيدرود 1 زيرحوزه و 2 واحد هيدرولوژيك.

در محدوده استان آذربايجان شرقي قرار مي­گيرند.

حوزه آبخيز ارس

 

مشخصات زيرحوزه ها و واحدهاي هيدرولوژيك كه تمام يا بخشي از آنها در استان آذربايجانشرقي قرار مي گيرد بشرح زير است :

-         در حوزه آبخيز رودخانه ارس تمام يا بخشي از :

زيرحوزه قطور چاي  شامل واحدهاي هيدرولوژيك زنوزچاي، زيلبرچاي ، آق چاي.زيرحوزه ارس وسطي  شامل واحدهاي هيدرولوژيك دره ديزچاي ، ايري چاي، حاجيلرچاي، ايلگنه چاي، كليبرچاي و سلن چاي.زيرحوزه دره رود  شامل واحدهاي هيدرولوژيك قره سوي عليا ، اهر چاي و دره رود.

رودخانه ارس يكي از مهمترين رودخانه هاي استان آذربايجان­شرقي مي­باشد. اين رودخانه از كوههاي مين گول داغ (هزار بركه) در تركيه سرچشمه گرفته و پس از طي 1030 كيلومتر در خاك جمهوري آذربايجان به رود كورا ملحق گرديده و سپس به درياي خزر مي­ريزد. سرشاخه هاي برون مرزي مهم اين رودخانه عبارتند از : يك سرشاخه از  ارتفاعات جمهوري ارمنستان و سرشاخه ديگري از سلسله جبال آرارات در جمهوري تركيه. اين دو سرشاخه در منتهي اليه شمال غربي ايران در محل زنگنه به هم مي­پيوندند كه اين منطقه مرز مشترك ايران، نخجوان و تركيه مي­باشد.

رود ارس از دوالو، منطقه قره­دوني به  طول 430 كيلومتر سرحد سياسي ايران با جمهوري خود مختار نخجوان و جمهوري هاي ارمنستان و آذربايجان است كه در استان آذربايجانشرقي حد شمالي جلفا و ارسباران را تشكيل مي­دهد. رودخانه هاي زيلبرچاي، زنوزچاي، حاجيلرچاي، قره سو، اشتبين ، مردانقم ، القنا، صوفي چاي، سلن چاي، كليبر چاي، گوي آغاج، شاهمار، گرگر، داران، ايري چاي، خروانق چاي، دوزال چاي، اهر چاي، از طرف جنوب و در خاك استان آذربايجان­شرقي وارد رود ارس مي­شوند.رودخانه ارس در خاك جمهوري آذربايجان در جرجواد به رود كورا كه از تفليس جاري است ملحق شده و در ساليان دو شعبه مي­شود و بالاخره در خليج قزل آغاج وارد درياي خزر مي­گردد.رودخانه ارس حوزه آبخيز بين المللي به وسعت 102000 كيلومتر مربع را زهكشي مي­نمايد كه حدود 39 درصد وسعت آن در خاك ايران قرار دارد­. 12 درصد آب رودخانه ارس از خاك ايران سرچشمه مي­گيرد و بقيه از  خاك تركيه و جمهوري­هاي ارمنستان و آذربايجان تامين مي ­ردد. مساحتي بيش از 35 درصد حوزه ارس در استان آذربايجان­شرقي واقع شده است.حوزه آبريز ارس به چند زيرحوزه و واحد هيدرولوژيك تفكيك شده است كه در اين نوشته زيرحوزه­ها و واحد­هاي هيدرولوژيك واقع در استان آذربايجان­شرقي ذكر شده­اند.

زيرحوزه قطور چاي

رودخانه قطورچاي كه در نقطه­اي با مختصات جغرافيايي َ27 و ْ45 طول شرقي وَ59 و ْ38 عرض شمالي وارد رودخانه ارس مي­گردد، منطقه بزرگي را زهكشي مي­نمايد كه بخشي از سرچشمه­هاي آن در خاك تركيه نيز قرار دارد. رودخانه قطور چاي از دهنه­هاي شمالي رشته كوه منگنه با ارتفاع 3616 متر سرچشمه مي­گيرد و سرشاخه­هاي ديگري نيز در خاك تركيه به اين رود وصل مي­شود. قطورچاي در جهت غرب به شرق در محل ميله مرزي 288 وارد خاك ايران مي­گردد. شاخه­هاي فرعي بلاجوك، تاش بلاغ و جليك چاي نيز در خاك ايران به آن پيوسته و همچنان در جهت شرق جريان مي­يابد. رود  الندچاي از سمت چپ بعد رود قازان چاي از سمت جنوب، سپس رود  زنوز در محل مظفر آباد از سمت راست و بالاخره رود آق چاي در محل مراكند و از سمت چپ به آن مي پيوندند. قطور­چاي به سمت شمال شرق در يك مسير كوهستاني جريان يافته و به رود خانه ارس متصل مي شود.

واحد هيدرولوژيك زنوزچاي

واحد هيدرولوژيك زنوز چاي ، 222784 هكتار وسعت دارد. موقعيت جغرافيايي اين واحد با مختصات َ12 و ْ45 تا َ05 و ْ46 طول شرقي و َ18 و ْ38 تا َ47 ْ38 عرض شمالي تعيين شده است .

رودخانه هاي مهم اين واحد هيدرولوژيك عبارتند از :

رودخانه زيلبرچاي از دامنه هاي جنوب غربي كوه سلطان سنجر سرچشمه گرفته و پس از طي مسيري در جهت شمال به جنوب به سمت غرب جريان مي­يابد. شاخه­اي از كوه مگانه از قسمت شمال و شاخه ديگري از كوه پيرداغ در جنوب به آن مي­پيوندد.  شاخه ديگري از پوخ داغ در محل دولت آباد متصل مي­گردد.رودخانه زنوزچاي از دامنه­هاي غربي رشته كوه­هاي كيامكي داغ (3200 متر) شروع شده و سرشاخه هاي شرقي آن از شرق زنوزسرچشمه مي­گيرند. اين دوشاخه پس ازجريان در داخل دشت مرند پس از عبور از جاده ترانزيتي و راه آهن مرند - جلفا به همديگر مي پيوندند و سپس در جهت شرق به غرب جريان يافته و در حوالي اجداقه به رودخانه زيلبر­چاي ملحق مي­شوند.

رودخانه زنوزچاي

زنوز چاي يكي از رودخانه هاي مهم واحد هيدرولوژيك زنوزچاي مي­باشد. اين رودخانه از دامنه اي غربي رشته كوه­هاي كيامكي داغ شروع شده و سرشاخه هاي شرقي آن از شرق زنوز سرچشمه مي­گيرند. اين دوشاخه پس از جريان به داخل دشت مرند پس از عبور از جاده ترانزيتي و راه آهن  مرند – جلفا به همديگر مي­پيوندند و سپس در جهت شرق به غرب جريان يافته و در حوالي اجداقه به رودخانه زيلبر چاي ملحق مي شوند.شاخه هرزندچاي از بخش شمال مرند سرچشمه مي­گيرد و به زنوز چاي مي­پيوندد. سپس در حاشيه شمالي دشت به طرف غرب امتداد مي يابد و درا ين مسير دو آبراهه نسبتا مهم كله بان و روم قويوسي را دريافت مي­كند.رودخانه زنوزچاي داراي رژيم سيلابي بوده و قسمت اعظم جريان آن در فصل بهار مي باشد.

رودخانه زيلبر چاي

رودخانه زيلبرچاي رود مهم ديگر واحد هيدرولوژيك زنوزچاي مي­باشد. اين رودخانه از دامنه هاي جنوب غربي كوه سلطان سنجر سرچشمه گرفته و پس از طي مسير ي در جهت شمال به جنوب به سمت غرب جريان مي يابد. شاخه اي از كوه مگانه از قسمت شمال و شا خه ديگري از كوه پرداغ در جنوب به آن مي پيوندد. شاخه ديگري از پوخ داغ در محل دولت آباد متصل مي گردد. اين رود از واحد زنوزچاي خارج شده و در واحد زيلبرچاي جريان مي­يابد.

آبراهه­هاي ارلان ، باغلر، محبوب آباد، اسداغي و جورش در داخل دشت مرند وارد رودخانه زيلبرچاي مي­گردند.آب رودخانه زيلبرچاي در حد فاصل روستاي بناب تا محل تلاقي رودخانه با جاده ترانزيتي مرند - جلفا مورد استفاده كشاورزان قرار مي­گيرد. بين روستاهاي گلزار و يالقوز آغاج اراضي زهداري وجود دارد كه به وسيله رودخانه زيلبرچاي زهكشي مي­شود.رودخانه زيلبرچاي داراي رژيم سيلابي بوده و قسمت اعظم جريان آن در فصل بهار مي باشد.

  زيرحوزه ارس وسطي

رودخانه ارس از محل ورود رودخانه قطور چاي تا محل ورود دره رود، زيرحوزه­اي به مساحت 6547 كيلومتر مربع از ساحل جنوبي را زهكشي مي­نمايد. مختصات جغرافيايي اين زيرحوزه عبارتست از : َ27 و ْ38 تا َ27 تا ْ39 طول شرقي و َ24 و ْ45 تا َ22 و ْ47 عرض شمالي، 205 كيلومتر از مسير رودخانه ارس در شمال اين زيرحوزه قرار گرفته و مرز آبي كشور ايران و جمهوري­هاي آذربايجان و ارمنستان را تشكيل مي­دهد. جنوب زيرحوزه محدود به ارتفاعاتي است كه اهم آنها عبارتند از : كوه علي باش، ديوان داغ، هرزند داغ، كيامكي داغ، كوه سلطان سنجر، ايري داغ، كوه كسبه، كوه قباخ تپه، كوه خرمايورت و كوه گشتسر.

از دامنه هاي شمالي ارتفاعات مذكور آبراهه­ها و رودخانه­هاي متعددي سرچشمه گرفته و به صورت رژيم­هاي مستقلي با جهت عمومي جنوب به شمال جريان يافته و به رودخانه ارس مي­ريزند. دره­ديزچاي، حاجيلر­چاي، ايل گنه­چاي، كليبرچاي و سلن­چاي از رودخانه­هاي مهم اين زيرحوزه بشمار مي­روند.

 واحد هيدرولوژيك دره ديزچاي

اين واحد هيدرولوژيك 102501 هكتار مساحت دارد. مختصات جغرافيايي واحد هيدرولوژيك دره­ديزچاي عبارتند از : َ24 و ْ45 تا َ55 و ْ45 طول شرقي و َ39 و ْ38 تا َ59 و ْ38 عرض شمالي. رودخانه دره ديزچاي از دامنه­هاي­هاي جنوبي كوه جغين كز(1562 متر) سرچشمه مي­گيرد. ساير سرشاخه­ها از ارتفاعات علي­باشي، آغ­داغ و ديوان­داغ وارد اين رودخانه مي­شوند. دره­ديزچاي در غرب جلفا واردرودخانه ارس مي­گردد.

رودخانه ديگري از كوه­هاي هرزند داغ و قره­گز و ارتفاعات علمدار گرگر سرچشمه گرفته و در جلفا به رودخانه ارس مي­ريزد. همچنين رودخانه­اي كه از دامنه­هاي غرب كيامكي داغ سرچشمه مي­گيرد نيز به ارس مي­پيوندد.

رودخانه دره ديزچاي

رودخانه دره­ديزچاي بزرگترين رژيم جاري در واحد هيدرولوژيك دره ديزچاي مي باشد. اين رودخانه از دامنه­هاي جنوبي كوه حفين­كز سرچشمه گرفته و با دريافت شعبي از ارتفاعات علي­باشي، آغ داغ، ديوان­داغ وارد اين رودخانه مي­شود و در غرب جلفا وارد رودخانه ارس مي­گردد. از ارتفاعات گل فرج نيز شاخه هايي بطور مستقل جريان مي­يابند.

 رودخانه علمدار

رودخانه علمدار نيز در واحد هيدرولوژيك دره ديزچاي جريان دارد. اين رودخانه از ارتفاعات قره گز سرچشمه گرفته و شاخه­هايي در قسمت شرق از هرزند داغ به آن پيوسته و در ناحيه جلفا به ارس مي پيوندد. اين رودخانه از گرگرو علمدار مي­گذرد.جريان­هاي مستقلي نيز از كوه كيامكي سرچشمه گرفته و در مسير جنوب به شمال جريان يافته و بالاخره به رودخانه ارس مي­پيوندد.آبراهه هاي ديگري نيز به طور مستقل وارد رودخانه ارس مي­گردد.

 واحد هيدرولوژيك ايري چاي

 اين واحد هيدرولوژيك 50276 هكتار مساحت دارد. همچنين واحد مذكور در منطقه­اي با مختصات جغرافيايي َ51 و ْ45 تا َ07 و ْ46 طول شرقي و َ34 و ْ38 تا َ54 و ْ38 عرض شمالي قرار دارد كه ازشمال به رودخانه ارس محدود مي­شود. حد جنوبي اين واحد هيدرولوژيك به ارتفاعاتي ختم مي­گردد كه 3168 متر از سطح دريا ارتفاع دارد. رودخانه ايري چاي از اين بلندي­ها سرچشمه گرفته و سرشاخه­هايي از كوه كمر و شرق كيامكي داغ به آن مي­پيوندند. اين رودخانه پس از عبور از روستاي ايري در غرب سيه رود وارد رود ارس مي­شود. در اين واحد هيدرولوژيك علاوه بر ايري­چاي دو آبراهه ديگر نيز به صورت مستقل از ارتفاعات درون واحد سرچشمه گرفته و در منطقه غرب ايري چاي به ارس وارد مي شوند.

 رودخانه ايري چاي

رودخانه ايري­چاي مهمترين رود جاري در واحد هيدرولوژيك  ايري چاي مي­باشد. اين رودخانه از ارتفاعات جنوبي واحد هيدرولوژيك سرچشمه گرفته و سرشاخه هايي از كوه كمر و شرق كيامكي داغ به آن مي پيوندد. اين رودخانه پس از عبور از روستاي ايري در غرب سيه رود وارد رود ارس مي­شود.آبراهه هاي ديگري نيز ار ارتفاعات درون واحد هيدرولوژيك سرچشمه مي­گيرند كه در غرب ايري چاي به رود  ارس وارد مي­شوند.

  واحد هيدرولوژيك حاجيلر چاي

اين واحد هيدرولوژيك 188002 هكتار مساحت دارد. مختصات جغرافيايي اين واحدَ2 تا ْ46  تا َ40 و ْ46 طول شرقي و َ27 و ْ38 تا َ55 و ْ38 عرض شمالي مي­باشد. رودخانه ارس مرز شمالي اين واحد را تشكيل مي­دهد كه عمدتا مرز بين دو كشور ايران و جمهوري ارمنستان نيز مي­باشد. كوه­هاي سلطان جهانگير (3255 متر)، كوه قرمزلي تين (2502 متر) ، كوه كسبه (2952 متر) در مرز جنوبي واقع شده­اند. رود حاجيلرچاي بزرگترين  رژيم زهكشي اين واحد است كه از دامنه­هاي كوه سلطان جهانگير سرچشمه گرفته و شاخه هاي ارزيل­چاي و مرزوات چاي از ساحل چپ و شاخه ايري­چاي از ساحل راست به آن مي پيوندند. شاخه مهم ديگري بنام قوروچاي از كوه كسبه جريان يافته و سرشاخه­هاي ديگري به آن ملحق مي­شود كه از ارتفاعات قازان داغ و كوه دوسته شا تغذيه مي­شود. رودخانه حاجيلرچاي در دوزال به رود ارس مي­ريزد. در اين واحد هيدرولوژيك چند رژيم كوچك و مستقل ديگر نيز از ارتفاعات جريان پيدا كرده و مستقيما وارد رود ارس مي­شوند. يك رژيم در سمت چپ حاجيلر­چاي و سه رود خانه ديگر در سمت راست آن قرار دارند.

 رودخانه حاجيلرچاي

رودخانه حاجيلرچاي بزرگترين رود واحد هيدرولوژيك حاجيلر چاي مي­باشد. اين رود بزرگترين رژيم زهكشي اين واحد است كه از دامنه­هاي كوه سلطان جهانگير سرچشمه گرفته و شاخه­هاي ارزيل چاي و مرزوات چاي از ساحل چپ و شاخه ايري­چاي از ساحل راست به آن مي­پيوندند. شاخه مهم ديگري به نام قوروچاي از كوه كسبه جريان يافته و سپس به حاجيلر چاي مي پيوندد.

 واحد هيدرولوژيك ايلگنه چاي

اين واحد به مساحت 54860 هكتار مي­باشد . واحد هيدرولوژيك ايلگنه­چاي با مختصات جغرافيايي َ33 و ْ46 تا َ51 و ْ46  طول شرقي و َ39 و ْ38  تا َ59 و ْ38 عرض شمالي قرار دارد. حد شمالي اين واحد هيدرولوژيك را رود ارس تشكيل مي­دهد. رود ايلگنه­چاي از ارتفاعات جنوبي اين واحد با ارتفاع 2671 متر سرچشمه مي­گيرد. شاخه­هاي ديگري از ساير بلندي­هاي موجود در اين واحد در مسير از شمال به جنوب اين رودخانه به آن مي­پيوندد.ايلگنه­چاي از دره­هاي ارتفاعات عبور نموده و از آب فصلي آن در حواشي استفاده مي­شود. علاوه بر رود اصلي مزبور يك آبراهه نسبتا بزرگ و دو آبراهه كوچك نيز در اين واحد هيدرولوژيك قرار دارند كه به طور مستقل آب ناشي از بارندگي و برف ارتفاعات مجاور رودخانه ارس را مستقيما به آن هدايت مي­كنند.

رودخانه ايلگنه چاي

ايلگنه چاي اصلي ترين رودخانه واحد هيدرولوژيك ايلگنه چاي مي­باشد. اين رودخانه در منطقه منجوان از ارتفاعات قباخ تپه و ساري­بولاغ سرچشمه مي­گيرد و پس از طي 70 كيلومتربه رود ارس مي­ريزد. اين رود داراي رژيم باراني، برفي و چشمه­اي است. رودخانه ايلگنه­چاي از نقاط تنگ و باريك عبور نموده و فقط در اراضي سمت راست و حاشيه رودخانه ارس مورد بهره برداري قرار مي­گيرد.

 رودخانه مردانقم چاي

رودمردانقم از كوه­هاي دالان كش، ساري بولاغ، فاطمه خانم، قازان داغ و دامنه­هاي شمالي قره­داغ سرچشمه مي­گيرد و در اصل از دوشاخه مهم كرنگان يا كرگان و مردانقم تشكيل يافته و در كلوانق به هم ملحق مي­شوند. اين رود كه داراي رژيم برفي- باراني مي­باشد  مرز بين شهرستان­هاي اهر و كليبر را تشكيل داده و از مناطق جنگلي عبور نموده و به رود ارس ملحق مي­گردد.

 روخانه كنز رود

رودخانه ديگر اين واحد هيدرولوژيك كنزرود نام دارد كه از ارتفاعات ساري بولاغ سرچشمه مي­گيرد. جريان اين رودخانه دايمي و رژيم آن برفي، باراني و چشمه­اي است. اين رودخانه در پايين دست روستاي كاروانلو به رودارس وارد مي­شود و اراضي واقع در دو طرف رودخانه متعلق به روستاهاي تازه­كند، كپه­ورق ، لمعه­اسلام­پايين، كنزرود و كاروانلو از آب آن استفاده مي­نمايند.

آبراهه دارانا از ارتفاعات ساري بولاغ سرچشمه گرفته و پس از طي مسافتي از درون جنگلهاي طبيعي وارد رود ارس مي­شود.

 واحد هيدرولوژيك كليبر چاي

اين واحد داراي وسعتي معادل 144960 هكتار مي­باشد. مختصات جغرافيايي واحد مزبور عبارتست از : َ40 و ْ46 تا َ13 و ْ47 طول شرقي و َ39 و ْ38 تا َ09 و ْ39 عرض شمالي. رودخانه كليبرچاي مهمترين جريان آب­هاي سطحي اين واحد هيدرولوژيك را تشكيل مي­دهد. علاوه بر آن، رودخانه­هاي ستين­چاي، مسيل طوعلي و رودخانه آوارسين نيز در اين واحد هيدرولوژيك قرار دارند. هر يك از رودخانه­هاي مزبور به صورت رژيم مستقل از ارتفاعات حد جنوبي واحد هيدرولوژيك سرچشمه گرفته و مستقيما به رود ارس ملحق مي­شود.دشت قره دوز در كنار رود ارس به وسعت 6800 هكتار در اين واحد قرار دارد. در اين دشت از آب رودخانه كليبر­چاي و طوعلي استفاده مي­شود.

رودخانه ستين چاي:

رودخانه ستين­چاي كه از دامنه­هاي شمال غرب سايگرام داغ سرچشمه مي­گيرد در پايين دست روستاي عاشقلو به راس مي­ريزد. از آب اين رودخانه روستاهاي ستين، مسجدلو، قره­قوچ و عاشقلو با احداث تاسيسات و كانال­هاي سنتي براي آبياري مزارع استفاده مي­شود. اين رود بطور مستقل وارد رود ارس مي­گردد.رودخانه آوارسين نيز در اين واحد جريان دارد كه بطور مستقل از ارتفاعات جنوبي واحد سرچشمه گرفته و مستقيما به رود ارس ملحق مي­شود. 

. رودخانه طوعلي:

رودخانه طوعلي از ارتفاعات مشرف به روستاي وينق و كشش قشلاقي سرچشمه گرفته و روستاهاي طوعلي عليا و سفلي در مسير آن قرار دارند. اين رودخانه دايمي نبوده و رژيم باراني دارد. اين رود بطور مستقل به رود ارس ملحق مي­شود.

 رودخانه كليبر چاي

رودخانه كليبرچاي يا جانانلو چاي مهمترين رود واحد هيدرولوژيك كليبرچاي مي­باشد. اين رود از ارتفاعات سايگرام­داغ، كوه­قندران­باشي، ارمني­داغ، گشت­سر، دامنه­هاي شمالي شيويار و  خرمايورت سرچشمه مي­گيرد. شاخه اصلي رودخانه از داخل كليبر عبور مي­نمايد. مرز رود يكي از چشمه­هاي غربي اين رودخانه است كه از بالاي روستاي مرز رود سرچشمه مي­گيرد. شاخه مهم ديگر آن كه از محمود آباد آغاز مي­شود، در بالا دست هوش بالا ملحق شده و پس از عبور از دره­هاي اين منطقه در روستاي مفروضلو به رود ارس مي­ريزد.

ناپشته چاي يكي ديگر از شاخه­هاي عمده كليبرچاي است. ناپشته چاي در بالا دست كليبر به نام پيغام­چاي معروف مي­باشد. اين رود پس از پيوستن به كليبرچاي و مرزرود و بعد از عبور از نزديكي جانانلو وارد دشت قره­دوز شده و از آنجا به ارس مي­پيوندد.

 واحد هيدرولوژيك سلن چاي

اين واحد هيدرولوژيك با مختصات جغرافيايي َ59 و ْ46 تا َ22 و ْ47 طول شرقي و َ50 و ْ38 تا َ27 و ْ39 عرض شمالي معادل 114101 هكتار وسعت دارد. سلن چاي بزرگترين رودخانه اين واحد هيدرولوژيك است كه از ارتفاعات گشت سرجريان يافته و در پايين دست روستاي شرفه و حسرتان به رود ارس مي­ريزد. رودخانه آوارسين نيز كه از دامنه شمالي ارمني داغ سرچشمه مي­گيرد به رود خانه كليبر­چاي مي­ريزد. رودخانه­هاي ديگر اين واحد هيدرولوژيك عبارتند از :

-رودخانه بسطاملو كه از دامنه ارتفاعات مشرف به روستاهاي پيرلر، مولان و پالت سو سرچشمه گرفته و در پايين دست روستاي استكانلو به رودخانه ارس مي­ريزد.

رودخانه لكان چاي نيز كه از دامنه­اي شمالي شرقي كوه گرميسور سرچشمه گرفته و به رودخانه بسطاملو مي­پيوندد.

-رودخانه خمارلوچاي از دامنه­هاي شمالي ارتفاعات گوميسور سرچشمه گرفته و پس از الحاق سرشاخه­هاي ديگر پس از عبور از چند روستا به ارس مي­ريزد.

  رودخانه خمارلو

رودخانه خمارلو از دامنه­هاي شمالي گوميسور سرچشمه مي­گيرد و شاخه­هايي از قسمت­هاي شمال و جنوب به آن مي­پيوندد. اين رودخانه از روستاهاي قزل­يال، پيراوغلي و خمارلو عبور نموده و به ارس مي­ريزد. اين رودخانه نيز داراي جريان فصلي و متغير است و فقط در فصل بارندگي داراي آب مي­باشد. آب رودخانه هاي فوق جهت مصارف زراعي مورد استفاده قرار مي­گيرد.علاوه بر رودخانه­هاي ذكر شده دو آبراهه كوچك نيز در شرق سلن­چاي جريان دارد كه آب بلندي­هاي كم ارتفاع حاشيه شرق واحد هيدرولوژيك را به رودخانه ارس مي­ريزد.

 رودخانه بسطاملو

رودخانه بسطاملو نيز در غرب سلن­چاي قرار گرفته و از بلندي­هاي بالاي روستاهاي مولان، پيرلر، و پالت­سو جريان يافته و از روستاهاي خانقاه اجاق، سراملو، گوي­آغاج و بسطاملو عبور نموده و در پايين دست روستاي  استكانلوي پايين به رودخانه ارس مي­ريزد. يكي از سرشاخه هاي مهم اين رودخانه لكان چاي است كه از دامنه­هاي شمال شرقي گوميسور سرچشمه گرفته و سپس به قازان چاي كندي پيوسته و از روستاهاي قره پاچانلو و شاه بداغلو و عطار لو عبور مي­نمايد و آنگاه در مجاورت روستاي استكانلوي پايين به رودخانه بسطاملو مي پيوندد، رودخانه بسطاملو داراي جريان فصلي بوده و در تابستان به حداقل مي­رسد. 
رودخانه سلن چاي

رودخانه سلن­چاي بزرگترين روخانه واحد هيدرولوژيك  سلن­چاي مي­باشد. اين رودخانه از ارتفاعات گشت سر جريان پيداكرده واز روستاهاي سيد سرگوزي، شيخلان با لاو پايين، اجاق كندي و حسرتان عبور نموده و در پايين دست روستاهاي شرفه و جعفر قلي اوشاغي به ارس مي­ريزد. جريان آب رودخانه دايمي مي­باشد ولي در فصل تابستان به حداقل مي­رسد.

 زيرحوزه دره رود

رودخانه دره­رود كه در نقطه­اي با مختصات َ33 و ْ47 طول شرقي و َ27 و ْ39 عرض شمالي وارد رودخانه ارس مي­شود، منطقه وسيعي به مساحت 14307 كيلومتر مربع را زهكشي مي­كند و از شرق به ارتفاعات مرزي ايران و جمهوري آذربايجان­، از جنوب به رشته كوه­هاي طالش، سبلان و قوشه­داغ و از غرب به بلندي­هاي كسبه محدود مي­شود. اين رودخانه پس از عبور از تنگه­اي در غرب دشت مغان (استان اردبيل) و پايين دست سد تنظيمي ميل و مغان به رودخانه ارس مي­پيوندد. رودخانه بالخلوچاي، قره سو و خياوچاي از رودخانه­هاي مهم اين زيرحوزه به شمار مي­رود. رودخانه  اهرچاي كه از ناحيه غرب زيرحوزه و از ارتفاعات كسبه، قوشه­داغ و نرميق سرچشمه مي­گيرد، پس از طي مسيري در جهت شمال غربي به جنوب شرقي- غرب به شرق، شمال غرب به جنوب شرق در پايين دست روستاي صاحب ديوان به قره­سو مي­پيوندد. رودخانه مزبور كه جنوب به شمال جريان مي­يابد بدليل عبور از دره­هاي تنگ و باريك بنام دره­رود خوانده مي­شود.

واحدهيدرولوژيك اهرچاي

اين واحد هيدرولوژيك به وسعت 297967 هكتار در موقعيتي با مختصات َ20 و ْ46 تا َ40 و ْ47 طول شرقي و َ10 و ْ38 تا َ45 و ْ38 عرض شمالي قرار دارد. اهرچاي رودخانه اصلي ناحيه غربي دره­رود مي­باشد كه از بلندي­هاي كسبه (2952 متر) در غرب زير حوزه دره رود سرچشمه گرفته و مسيري از غرب به شرق را طي مي­كند. سرشاخه­هاي متعددي از شمال و جنوب اهر چاي وارد رودخانه اهرچاي مي­شود. رودخانه اهر­چاي از شمال ورزقان عبورنموده و پس از دريافت سرشاخه­هاي ديگري از درون شهر اهر جريان مي­يابد. در ادامه مسير سرشاخه­هايي كه از قوشه داغ سرچشمه  مي­گيرند نيز از جنوب رودخانه وارد اهرچاي مي­شوند. اهرچاي پس از تغييرمسيري به سوي جنوب شرقي و سپس شمال شرقي در محل صاحب ديوان به قره­سو مي­پيوندد. دشت اهر – ورزقان كه دشت نسبتا كوچكي است در اين واحد هيدرولوژيك قرار دارد و عمدتا به موازات و در حواشي اهر چاي واقع شده است. وسعت اين دشت 15000 هكتار مي باشد.

رودخانه اهرچاي

رودخانه اهر چاي رژيم اصلي واحد هيدرولوژيك اهرچاي مي­باشد. اين رودخانه از ارتفاعات كسبه در غرب زيرحوزه  دره­رود سرچشمه مي­گيرد. سرشاخه هاي اوليه در فرفران به همديگر پيوسته و شاخه­هاي كوچكتري از سمت جنوب و شاخه­هاي پرآب و متعددي نيز از ناحيه شمال به آن ملحق مي­شوند. سرشاخه­هاي در كاسين و سرشاخه ديگري كه از مجاورت روستاي چلناب جريان مي­يابد پس از عبور از روستاي علويق نيز به اهرچاي مي­ريزند. رودخانه كه از ارتفاعات ساري چمن سرچشمه مي­گيرد وارد اهرچاي مي­شود. همچنين سرشاخ­هاي ديگري از ارتفاعات كزان قلعه سرازير شده و پس از عبور از روستاي جنگل آباد به اهرچاي ملحق مي­شوند. رودخانه عليرضا چاي از بلندي­هاي لاله وزان سرچشمه گرفته و در مجاورت روستاي آق كندي به اهرچاي مي­پيوندد. اهرچاي پس از عبور از روستاي اوشدلق شاخه ديگري به نام رود زنگول را دريافت مي­كند كه از ارتفاعات مشرف به روستاي سراچه (سرآجر) سرچشمه مي­گيرد. اهر چاي از شمال ورزقان و از دشت كوچك ورزقان عبور مي­نمايد و سپس از داخل شهر اهر و دشت اهر به جريان خود ادامه مي­دهد. پس از عبور از شهر اهر سرشاخه­هاي ديگري از كوه خرما يورت، شيويار، دوه سراغ در قسمت شمال اهر­چاي به آن ملحق مي­شوند و از قسمت جنوب نيز از ارتفاعات قوشه داغ، نرميق رودهاي متعددي جريان يافته و به اهر چاي وارد مي­شوند. اهر­چاي از منطقه مجاور روستاي قلعه­باشي به سمت شمال تغيير مسير داده و تا صاحب ديوان ادامه مي­يابد. در اين مسير نيز جريان­هاي دامنه شرق كوه سبلان از قسمت راست به اهرچاي مي­ريزد.

 حوزه آبخيز درياچه اورميه

-در حوزه آبخيز درياچه اورميه تمام يا بخشي از :

زيرحوزه شمال درياچه  با يك واحد هيدرولوژيك.

زيرحوزه آجي­چاي شامل واحدهاي هيدرلوژيك آجي­چاي عليا، اوجان چاي، آجي­چاي وسطي و آجي­چاي سفلي.

زيرحوزه درياچه  با يك واحد هيدرولوژيك.

زيرحوزه صوفي چاي  با واحدهاي هيدرولوژيك قلعه چاي و صوفي چاي.حوزه درياچه اورميه حوزه كاملا بسته­اي مي­باشد. اين حوزه در بخش شمال غرب ايران و در مختصات جغرافيايي َ13 و ْ44  تا َ54 و ْ47 طول شرقي و َ41 و ْ35 تا َ30 و ْ38 عرض شمالي قرار گرفته است .حوزه درياچه اورميه با مساحتي بالغ بر 5127800 هكتار از هشت زيرحوزه تشكيل شده است. اين حوزه با چهار حوزه آبخيز  در داخل كشور مرز مشترك دارد كه عبارتند از: مرز مشترك با حوزه ارس در شمال و شرق، با حوزه سفيد رود در شرق، با حوزه سيروان در جنوب و با حوزه زاب در غرب. همچنين با دو كشور عراق و تركيه در غرب نيز مرز مشترك دارد.حوزه درياچه اورميه باشبكه آبراهه­اي متراكمي زهكشي مي­شود. رودهاي عمده­اي كه  در استان آذربايجان شرقي جريان دارند و به درياچه اورميه مي­ريزند عبارتند از :

آجي­چاي و شعب متعدد آن، بيوك­چاي، قلعه چاي، صوفي­چاي، مردوق­چاي و ليلان­چاي، دريان­چاي و چند رود ديگر.از حوزه آبريز درياچه اورميه مساحتي حدود 39 درصد آن در محدوده استان آذربايجانشرقي واقع است .حوزه آبريز اورميه به چند زير حوزه و واحد هيدرولوژيك تفكيك شده است كه در اين گزارش زيرحوزه ها و واحدهاي هيدرولوژيك واقع در استان آذربايجانشرقي ذكر شده و سپس رودخانه ها و ايستگاههاي اندازه گيري مورد بررسي قرار گرفته است.از نظر تقسيمات سياسي - اداري شهرستانهاي آذرشهر، اسكو، بستان آباد، بناب، تبريز، سراب، شبستر، مراغه، ملكان و هريس در محدوده اين حوزه آبخيز واقع هستند.

زيرحوزه شمال درياچه

بخش شمالي درياچه اورميه كه به ارتفاعات مرزي بين دو حوزه اصلي رودخانه ارس و درياچه اورميه منتهي مي­گردد به صورت يك زيرحوزه در نظر گرفته شده است 2123 كيلومتر مربع مساحت دارد. اين زيرحوزه در موقعيت جغرافيايي َ56 و ْ44 تا َ06 و ْ46 طول شرقي و َ01 و ْ38 تا َ25 و ْ38 عرض شمالي واقع شده است كه 8/96 درصد آن در محدوده استان آذربايجان شرقي قرار گرفته و 2/3 درصد بقيه جزء استان آذربايجان غربي مي­باشد. رودخانه هاي تيوان چاي، چهرگان چاي، تسوج چاي، هريس­چاي، داريان چاي و شانجان چاي آب­هاي فصلي و ناشي از ذوب برف­هاي دامنه­هاي جنوبي ارتفاعات علمدار، كوه كسبه بابا، طرق داغ ، فلخ ، پيرداغ، قازان و اوجاداغ واقع در شمال واحد هيدرولوژيك را در جهت شمال به جنوب جريان داده و از سمت شمال وارد درياچه اورميه مي كند.

 واحد هيدرولوژيك شمال درياچه

زيرحوزه شمال درياچه داراي رودخانه­هاي مستقلي است كه از ارتفاعات مرزشمالي حوزه درياچه اورميه سرچشمه گرفته و پس از عبور از دشت صوفيان - تسوج به درياچه اورميه مي­ريزند. هريك از اين روخانه ها به صورت رژيم مستقلي جريان دارند و پنج واحد هيدرولوژيك را نيز مي­توان تفكيك نمود در اين واحد فقط يك ايستگاه آب سنجي احداث گرديده است.

 . رودخانه هاي جاري در شمال درياچه

رودخانه­هاي مستقلي كه از ارتفاعات مرز شمالي حوزه درياچه اورميه سرچشمه گرفته و پس از عبور از دشت صوفيان- تسوج به درياچه اورميه مي­ريزند. رودهاي جاري در واحد هيدرولوژيك شمال درياچه داراي رژيم فصلي - برفي مي باشد. رودهاي جاري در دشت صوفيان - تسوج به شرح زير مي­باشد.

-رودخانه تيوان چاي از كوه قازان سرچشمه گرفته و با طي مسيري كوتاه و فقط با دريافت يك رشاخه جريان مي يابد. اين رود از حاشيه غربي تويچي عبور مي­كند.

-رودخانه چهرگان چاي از ميشوداغ سرچشمه گرفته و از آبادي چهرگان عبور مي­نمايد.

-رودخانه تسوج چاي از ميشو داغ و كوه علمدار سرچشمه گرفته و دوشاخه آن در تسوج به يكديگر مي­پيوندد.

-رودخانه هريس­چاي از اوزون يل سرچشمه گرفته و از هريس مي­گذرد و در غرب بندر شرفخانه به درياچه اورميه مي­ريزد.

-رودخانه دريان­چاي از كوه كسبه بابا سرچشمه گرفته و از غرب دريان عبور مي­كند و در حالي كه سرشاخه­هاي آن در مرتفعات منفرد است در دشت به شاخه­هاي متعددي تقسيم مي­گردد كه در پايين تر از شرخامنه از نزديكي شندآباد برخي از شاخه­هاي آن عبور نموده و بطور نامشخصي وارد درياچه مي­شوند.

-رودخانه شانجان چاي از كوه فلخ سرچشمه گرفته و از آبادي­هاي شانجان و شبستر عبور ميكند و در انتها به درياچه مي­رسد.

علاوه بر رودخانه­هاي فوق در قسمت شرق واحد هيدرولوژيك شمال درياچه نيز آبراهه­هايي وجود دارد كه به اراضي پست و شور شمال شرق درياچه اورميه وارد مي­شوند و فصلي و سيلابي مي­باشند.

شايان ذكر است كه رودهاي فوق در شهرستان شبستر رژيم اصلي را تشكيل مي­دهند همچنين سرشاخه هايي از آنها در شهرستان مرند قرار گرفته و همچنين سرشاخه كوچكي نيز در شهرستان سلماس وجود دارد.

زيرحوزه آجي ­چاي

رودخانه آجي چاي (تلخه رود) كه از دامنه جنوبي سبلان (4811 متر) سرچشمه مي­ گيرد يكي از رودخانه­ هاي طولاني و مهمي است كه منطقه وسيعي را به سوي درياچه اورميه زهكشي مي كند. زيرحوزه آجي ­چاي در شرق درياچه اورميه واقع شده و منطقه آبخيز و آبخور رودخانه مزبور و رودخانه آذرشهرچاي را شامل مي­شود. اين زيرحوزه 11490 كيلومتر مربع وسعت دارد و داراي مختصات جغرافيايي َ40 و ْ45 تا َ54 و ْ47 طول شرقي و َ34 و ْ37 تا َ30 وْ38 عرض شمالي مي­باشد. تمامي اين زيرحوزه دراستان آذربايجان شرقي واقع شده است.رودخانه آجي­ چاي رژيم اصلي اين زيرحوزه است كه از شاخه هاي متعددي نظير آغميون چاي، تاجيار، رازليق­چاي، وانق­چاي، مهربان، دوزدوزان، زرنق­چاي، اوجان چاي، ورزقان، نهندچاي، سعيدآباد، مهران­رود، سردرود و عنصررود تشكيل شده است. آذرشهرچاي نيز كه از دامنه ­هاي غربي سهند سرچشمه مي­گيرد از رودخانه­هاي گنبرچاي و آلمالوچاي تشكيل شده است.

واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا

اين واحد در مختصات َ49 و ْ46 تا َ54 و ْ47 طول شرقي و َ44 و ْ37  تا َ14 و ْ38 عرض شمالي واقع شده و 313329 هكتار وسعت است رودخانه آجي­چاي از دامنه جنوبي ارتفاعات كوه­هاي سبلان (4811 متر) واقع در شمال شرقي شهرستان سراب سرچشمه گرفته و به سمت غرب جريان مي­يابد. رودها و آبراهه­هاي متعددي از دامنه­هاي جنوبي ارتفاعات سبلان و قوشه داغ از سمت راست وارد اين رودخانه مي­شوند و همچنين آبراهه­هايي هم از دامنه ­هاي شمالي بزقوش از سمت چپ به رودخانه مي ­پيوندند. رودخانه اوجان چاي نيز كه از واحد هيدرولوژيك  اوجان چاي سرچشمه مي­گيرد در قسمت جنوب شرقي وارد اين واحد شده و سپس به مسير خود در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي وسطي ادامه مي­دهد در محدوده اين واحد هيدرولوژيك دشت سراب – دوزدوزان به وسعت 113400 هكتار قرار گرفته است .

رودخانه آجي­ چاي :

رودخانه آجي­چاي در زيرحوزه آجي­چاي جريان دارد. اين رودخانه به عنوان زهكش اصلي مركزي زيرحوزه آجي­چاي محسوب مي­شود. زيرحوزه آجي­چاي سرزمين وسيعي به وسعت 11490 كيلومتر مربع را تشكيل مي­دهد كه در شرق درياچه اورميه واقع شده است. زيرحوزه آجي­چاي به شكل مستطيلي از كنار درياچه و اراضي پست و شور اطراف آن شروع و تا مرزهاي شرقي حوزه درياچه اورميه گسترش يافته است. رودخانه آجي­چاي با طي مسافتي بيش از 160 كيلومتر به درياچه منتهي شده و كليه جريان­هاي فرعي در امتداد­هاي شمال به جنوب يا جنوب به شمال را دريافت مي­نمايد. زيرحوزه آجي­چاي شامل چهار واحد هيدرولوژيك مي­باشد كه رژيم اصلي سه واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا ، اوجان چاي و آجي چاي وسطي را آجي چاي تشكيل مي­دهد. اين رودخانه در واحد هيدرولوژيك آجي چاي سفلي در زهكش قسمتي از سطح منطقه دخالت نداشته و جريان­هاي اين قسمت مستقيما وارد درياچه مي­شوند (آذرشهرچاي).رودخانه آجي چاي داراي سرشاخه­هاي متعددي مي­باشد كه از عمده­ترين آنها مي­توان به آغميون­چاي، تاجيار، وانق­چاي، مهربان­چاي، دوزدوزان، زرنق­چاي، اوجان­چاي، سعيدآبادچاي، مهران رود، ليقوان­چاي و … اشاره نمود. رودخانه آجي چاي داراي شاخه هاي فرعي نيز مي­باشد كه در ذيل به بررسي سرشاخه­هاي مهم و فرعي پرداخته مي­شود:

رودخانه آجي­چاي يا تلخه رود از دامنه جنوبي ارتفاعات كوه­هاي سبلان كه در شمال شرق شهرستان سراب واقع شده، سرچشمه گرفته و به سمت غرب جريان مي­يابد. رودها و آبراهه­هاي متعددي از دامنه­هاي جنوبي ارتفاعات سبلان و قوشه داغ از سمت راست وارد اين رودخانه مي­شوند. همچنين آبراهه­هايي كه از دامنه­هاي شمالي بزقوش جريان دارند از سمت چپ به آجي­چاي مي­پيوندند. سرشاخه­هايي كه رودخانه آجي­چاي را در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا  تشكيل مي­دهد عبارت است از :

-شاخه رودكاظم كه از شيب جنوبي سبلان سرچشمه گرفته و  پس از طي مسيري در جهت جنوب شرقي وارد بيوك­چاي مي­شود. آب رود كاظم در روستاهاي كلانتر، پايالي و ديبكلو مورد استفاده قرار مي­گيرد.

-شاخه رودسنه­كلو از ارتفاعات قصرداغ سرچشمه گرفته و به بيوك­چاي مي­پيوندد آب آن مورد استفاده زراعي روستاهاي قرخ بلاغ و قصرآباد واقع مي­شود.

-شاخه رود بسطام از دامنه­هاي ايري­داغ سرچشمه گرفته و وارد رودخانه بيوك­چاي مي­شود و در آبادي­هاي ميدانچي، قره مسجد، داراب، ايده­لو و مشهدي­كندي استفاده مي­شود.

رودخانه­ها و آبراهه­هايي كه در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا وارد رودخانه آجي­چاي مي­شوند عبارتند از:

رودخانه­ها و آبراهه­هايي كه از دامنه­هاي جنوبي ارتفاعات مرز شمالي (سبلان و قوشه داغ) سرچشمه گرفته و از ساحل را­ست به آجي­چاي مي­پيوندند:

-رود رزي از دامنه­هاي كم ارتفاع رزي سرچشمه گرفته و داراي جريان آب دايمي و شيرين بوده و در فصول مساعد سال مورد استفاده زراعي آبادي رزي قرار مي­گيرد.

-رود سولي­دره از دامنه­هاي قصر­داغ سرچشمه گرفته و آب شيرين و دايمي دارد ولي ميزان آن قابل توجه نيست و در آبادي منگوتاي مورد استفاده واقع مي­شود.

-رود سهزاب يا آغميون­چاي يا ساخرا از شاخه­هاي مهم تشكيل دهنده آجي­چاي است كه از ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و در شمال آبادي اسبگران به آجي­چاي
مي­ريزد. آب شيرين ودايمي داشته و در فصول بهار و تابستان مورد استفاده زراعي آبادي­هاي صومعه، سهزاب، آغميون، پركش، طاران و كاديجان قرارگرفته و مازادي ندارد ولي در زمستان آب سيلابي آن وارد آجي­چاي مي­شود.

-رود پسيلرچاي از ارتفاعات سبلان و دامنه­هاي كم ارتفاع قصرداغ سرچشمه گرفته و داراي جريان دايمي و آب شيرين مي­باشد كه در فصول مساعد مورد استفاده زراعي آبادي­هاي جواشين، كرده مهين، سندان و چقوش قرار مي­گيرد.

-رود رازليق از دامنه­هاي كم ارتفاع اوغلان­داغ سرچشمه گرفته و داراي آب دايمي و شيرين بوده و آب آن در روستاهاي سيركوه، رازليق، كندوان و چقوش به مصرف زارعي رسيده و در نزديكي كندوان، سيلابرو بزرگي به رود راز ليق ملحق مي­شود.

-رود پسيلر پس از پيوستن رود رازليق در جهت شمال به جنوب ادامه يافته و آب آن در بهار و مازاد آب در تابستان جهت آبياري اراضي آبادي­هاي اسفستان، زيرآسف و اندرآب به مصرف مي­رسد ولي اكثر سال­ها مسير اين رودخانه از آبادي زير آسف به پايين خشك مي­شود.

-رود تاجيار (هنده­رود) از دامنه ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و در غرب آبادي
اندرآب به آجي­چاي مي­پيوندد. آب اين رودخانه در فصول مساعد سال مورد استفاده آبادي­هاي قوردلار، ميركوه­حاجي، ميركوه­سلطان، اسبگران، آبرس، شيره جين و شهرستان سراب قرار مي­گيرد.

-شورچاي از دامنه ارتفاعات آبادي شالي سرچشمه گرفته و پس از عبور از آبادي ديزه به آجي­چاي مي­ريزد. در فصول زمستان و بهار جريان داشته و در دو فصل ديگر خشك مي­شود. آب اين رودخانه از آبادي دچان به بعد شور شده و مورد مصرف قرار نمي­گيرد.

رودخانه­ها و آبراهه­هايي كه از دامنه­هاي شمالي ارتفاعات بزقوش واقع در مرز جنوبي واحد هيدرولوژيك سرچشمه گرفته از ساحل چپ به آجي­چاي ملحق مي­شوند.

-         وانق چاي شاخه­اي از آجي­چاي است كه در طول مسير خود به اسامي سلي چاي و شور چاي ناميده مي­شود و شاخه­هاي مهم تشكيل دهنده آن عبارت است از:

        § آب مازاب كه در آبادي مازاب مورد استفاده قرار مي­گيرد.

        § آب سلطان­آباد كه در روستاهاي سلطان­آباد، شكردره و رج مورد استفاده است.

        § پولادلوچاي كه به علت پايين بودن كف رودخانه مورد استفاده واقع نمي­شود.

        § بالي­قيه­سوكه در آبادي نرميق مورد بهره­برداري است.

        § ا... حق­سو كه در آبادي ا... حق مورد استفاده قرار مي­گيرد.

اين شاخه از ونيه به بعد به نام وانق­چاي در جهت شرق به غرب جريان پيدا مي­كند و در غرب آبادي سرانسر به آجي­چاي مي­پيوندد. آب اين رودخانه به علت وجود معادن نمك و اراضي شور از آبادي حسن­جان به پايين و بخصوص در اطراف آبادي­هاي قشلاق و هواري شور مي­شود.

-مهربان چاي از دامنه­هاي پايين ارتفاعات بز قوش سرچشمه گرفته و آب آن به علت عبور از اراضي نمكزار و شور بودن به هيچوجه قابل استفاده نيست .

-آب آتيسان در آبادي خاكي مورد استفاده واقع مي­شود.

رودخانه اوجان­چاي كه از واحد هيدرولوژيك اوجان­چاي وارد محدوده واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا شده و در طول مسير جنوب به شمال شاخه­اي از آب كردكند را دريافت مي­كند كه در روستاي كردكندي بهره­برداري مي­شود و آب­خشر نيز كه بسيار شور است وارد رودخانه اوجان مي­شود.

رودخانه اوجان­چاي كه از پرآب ترين شاخه­هاي تشكيل دهنده آجي­چاي مي­باشد ازشاخه­هاي متعددي تشكيل شده كه در حوالي بستان آباد به همديگر ملحق شد و سپس در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا به مسير خود ادامه داده و در محدوده واحد هيدرولوژيكآجي­چاي وسطي در نزديكي بخشايش به آجي­چاي مي­ريزد. رودخانه­هاي آق­چاي وسعيدآباد­چاي نيز پي از طي مسافتي به آجي­چاي تخليه مي­گردند. شاخه­هاي مهم رودخانه­هاي فوق بشرح ذيل مورد بررسي قرار مي­گيرد.

اوجان­چاي از سرشاخه­هاي متعددي تشكيل يافته كه اكثر آنها داراي جريان دايمي هستند ولي به علت استفاده زراعي دهات بالا دست آب اوجان­چاي در تابستان به آجي­چاي نمي­رسد. شاخه هاي مهم رودخانه اوجان عبارتند از :

-سرشاخه اصلي اوجان­چاي كه در مسير جنوب غربي به شمال شرقي جريان يافته و آب آن مورد استفاده زراعي آبادي­هاي خاتون­آباد، نوفر و مياردان قرار مي­گيرد.

- رودگلاخانه كه آب آن در آبادي­هاي نوجه­ده، اورشات، تيسن­آب، گلاخانه و مياردان مورد استفاده زراعي قرار مي­گيرد.

- سران­چاي كه در آبادي­هاي سران و ديزناب مورد استفاده زراعي قرار مي­گيرد.

- بنه كهل­سو يا اسب­آبادچاي كه مورد بهره­برداري آبادي­هاي اسب آباد، بنه كهل واشرف آباد واقع مي­شود.

- گل قاسم­چاي كه به مصرف زراعي آبادي­هاي نوشهر، خليفه، گل قاسم و قره بابا مي­رسد.

- شيروانچاي كه در آبادي شير وانه ده به مصارف زراعي مي­رسد.

- كرگان رود كه در روستاهاي امين آباد، اسفنگره و كرگان مورد بهره برداري واقع
مي­شود.

سرشاخه­هاي مذكور در حوالي بستان آباد به همديگر ملحق شده و اوجان­چاي را بوجود
مي­آورند. آب اوجان­چاي تا شهر بستان آباد شيرين است و در امتداد خود با دريافت سرشاخه­هاي شور و عبور از اراضي شور ميزان املاح آن بسيار بالا مي­رود.

رودخانه سعيد آباد چاي از دامنه هاي شمالي سهند و بلندي­هاي هرم داغي سرچشمه گرفته در نزديكي آبادي گمند به آجي­چاي مي­ريزد. اين رودخانه داراي سرشاخه­هاي متعددي مي­باشد كه عبارت است از:

-شاخه كندول كه آب زراعي آبادي كندول را تامين مي­كند.

- آب شبلي كه از ارتفاعات شبلي جريان مي­يابد.

- كورچشمه كه قسمتي از اراضي مزروعي آبادي اسكندر را مشروب مي­كند.

- گيلان درويش از آبادي ملك كيان عبور نموده ودر جوارآبادي كاودار (جوار) به سعيدآبادمي ريزد.

- شور­سر با آب شور و غير قابل استفاده زراعي در نزديكي آبادي تويقون به سعيد آباد­چاي مي ريزد.

- رودخانه سعيد آباد چاي با جريان دايمي و آب شيرين در آبادي­هاي رونارخانه، متنق، ايرانق ، سعيد­آباد، كندول، اسكندر، ملك كيان، كاودار (جوار) تويقون و گمند مورد بهره برداري قرار مي گيرد.

رودخانه آق­چاي كه از ارتفاعات تك آلتي و شمال گردنه شبلي سرچشمه گرفته، نيز به رودخانه آجي­چاي مي­ريزد. اين روخانه از شاخه­هاي متعددي تشكيل يافته كه داراي جريان دايمي و آب شيرين مي­باشند و مورد استفاده زراعي آبادي­هاي آلانق، تركه­واري و كر مي­باشد. آب رودخانه در ده كيلومتري محل الحاق به آجي­چاي بر اثر عبور از اراضي آبادي­هاي گويجاق و اميرجه شور گشته و سپس وارد آجي­چاي مي شود.

در واحد هيدرولوژيك آجي چاي وسطي رژيم هاي مستقلي از ارتفاعات قوشه داغ سرچشمه مي­گيرند و از شمال به جنوب جريان يافته و به رودخانه آجي مي­ريزند. دو آبرهه كوچك نيز از ساحل چپ به آجي چاي مي پيوندد. شاخه­هاي اصلي واقع در اين واحد هيدرولوژيك عبارتند از :

-چكي­چاي از دامنه ارتفاعات سبلان سرچشمه گرفته و در نزديكي آبادي كيوج كوا به آجي­چاي مي­ريزد. اين رودخانه از دو شعبه اصلي آلان­چاي و براغوش­چاي تشكيل شده است. آلان چاي از ارتفاعات واقع در شمال شرقي واحد سرچشمه گرفته و در غرب آن و به موازات همان مسير براغوش­چاي جريان دارد. رودخانه­هاي فوق داراي آب دايمي و شيرين است و در فصول بهار و تابستان مورد استفاده زراعي آباديهاي (مرچي) قزلجه سادات، آلان، قيصريه ، اسنق ، مهربان و كيوج كوا قرار مي­گيرد.

- زرنق­چاي از ارتفاعات هيق و هرازه و زر سرچشمه گرفته و آب آن در زرنق بهره­برداري مي­شود.

- باروق­چاي (زوروچاي) از ارتفاعات قوشه داغ سرچشمه گرفته و از دوشاخه هو لولو­چاي و آب­تازه­كند در شرق آبادي هريسي تشكيل مي­شود كه در شرق اراضي بخشايش به آجي­چاي مي­ريزد. آب اين رودخانه در هريس ب مصرف كشاورزي مي­رسد.

- سرندچاي از ارتفاعات زكي داغ سرچشمه گرفته و در غرب آبادي خواجه به آجي­چاي مي­ريزد و از دو شاخه بحران­چاي كه جريان دايمي و شيرين داشته و چشمه گلبهار كه آب شور دارد، تشكيل  يافته­است. آبادي­هاي چاي­كندي، باجاباج، حسين­آباد، ديوجوبار، دغدغان، سرند، شالي و خواجه از آب اين رودخانه استفاده مي­كند. شاخه كوچكي از سرند چاي در محدوده شهرستان اهرجريان دارد.

- نهند­چاي در شاخه­هاي آبشارسويي، آق­داش­سويي و ­داش اسپران تشكيل يافته است.

آب اين رودخانه به مصارف زراعي روستاهاي قره­تپه، مشك­عنبر، صمصام، بروندرق، قشلاق بالا، جنيدلو، قشلاق پايين، نهند، تازه كند، آقداش، داش­اسپران ، سولي و گورجين مي­رسد. آب اين رودخانه در شمال آبادي تازه­كند شور مي­شود.رودخانه آجي­چاي در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي سفلي  شاخه­هاي ديگر ي از ارتفاعات سهند نظير هروي­چاي و مهران­رود، سردرودچاي و اسكوچاي را از سمت ساحل چپ دريافت مي­كند. شاخه­هاي كومورچاي و وركش­چاي  نيز از بلندي­هاي ايري داغ واز سمت ساحل راست به آن مي­پيوندند.رودخانه­ها و آبراهه­هايي كه در اين واحد وارد رودخانه آجي­چاي مي­شوند عبارتند از:

-با سمنج­چاي كه از دامنه­هاي شمالي سهند (گيره داغي، ليقوان گيروه سي، شيرشيرداغي و يا نيخ داغي) سرچشمه مي­گيرد. باغچه دره سويي، آبگرم دره، بارالي، تولهسر، سرشاخه هاي تشكيل دهنده اين رودخانه مي­باشند. اين رودخانه از روستاي هروي عبور نموده و بنام هروي چاي ناميده مي­شود و سپس در داخل باسمنج جريان يافته و به باسمنج­چاي نيز موسوم مي­شود. اين رودخانه پس از قطع جاده قديم تبريز-بستان آباد به مهران رود محلق مي­شود. آب اين رودخانه مورد استفاده زراعي روستاهاي اسپراخون، ليقوان، بيرق، هروي، ديزج ليلي­خاني و باسمنج قرار مي­گيرد.

- مهران رودخانه سيلابي بوده و روستاهاي نعمت آباد، زرنق، باغ يعقوب، كركج و بارنج حقابه دارند. اين رودخانه از داخل شهر تبريز عبور نموده و در غرب آن به آجي­چاي مي­ريزد.

- زينجناب رود از دامنه هاي شمالي سهند (سلطان حسابه) سرچشمه گرفته و به سمت شمال غرب جريان يافته و از سرد­رود عبور نموده و مورد استفاده زراعي نيز قرار مي­گيرد و به نام سردرودچاي ناميده مي­شود.

- اسكوچاي از دامنه­هاي شمال شرقي سهند (سلطان داغي) سرچشمه گرفته و از دو شاخه اصلي عنصر­رود و كندوجان­چاي تشكيل شده است. اين رودخانه از  اسكو عبور نموده و مورد استفاده زراعي قرار مي­گيرد.

- آرپادره­سويي از دامنه­هاي كم ارتفاع مسجدلو سرچشمه گرفته ودر شرق تبريز واردآجي­چاي مي­شود و مورد استفاده زراعي روستاي آرپا دره­سي مي­شود.

- كومورچاي كه از ارتفاعات ايري­داغ در شمال واحد هيدرولوژيك سرچشمه گرفته و در شمال غرب تبريز به آجي­چاي مي­ريزد از شاخه­هاي گمناب چاي، چهارشنبه چاي، اولي­چاي و ساري­چشمه تشكيل شده است. روستاهاي آقااوغلي، گلوجه­بالا، گلوجه­پايين، گمناب، گزانق، اولي و داش اسپران از آب شاخه­هاي اين رودخانه استفاده زراعي به عمل مي­آورند.

- وركش­چاي از دامنه جنوبي ايري­داغ از روستاي وركش سرچشمه گرفته و شاخه­هاي  ديگري از روستاهاي النجق، قينر، ايل­آري، آلوچه­ملك نيز به آن مي­پيوندد و شاخه ديگري به نام آب­شور در پردول به اين رودخانه ملحق مي­شود. اين رودخانه به نام سنيخ­چاي در غرب روستاي خواجه ديزج به آجي­چاي مي­ريزد.درشهرستان تبريز علاوه بر رودخانه آجي­چاي و سرشاخه­هاي آن، رژيم­هاي مستقل ديگري نيز جريان دارند كه مي­توان به رودخانه گنبرچاي و آلمالوچاي اشاره نمود كه وارد درياچه اورميه مي­گردند.شايان ذكر است كه رودخانه آجي­چاي رژيم اصلي شهرستان­هاي سراب، هريس و تبريز و قسمتي از بستان آباد مي­باشد. همچنين سرشاخه كوچكي از رودخانه سرند­چاي در شهرستان اهر

 

واحد هيدرولوژيك اوجان چاي

اين واحد با مختصات جغرافيايي َ25 و ْ46 تا َ59 و ْ46 طول شرقي  و َ41 و ْ37 تا َ09 و ْ38 عرض شمالي و معادل 138654 هكتار وسعت در ساحل چپ آجي­چاي قرار دارد. رودخانه هاي اوجانچاي و آق­چاي و سعيد­آباد­چاي از ارتفاعات شمالي اين واحد هيدرولوژيك سرچشمه و به آجي­چاي مي­ريزند. رودخانه اوجان­چاي كه پرآب ترين شاخه­هاي تشكيل دهنده آجي چاي مي باشد از شاخه هاي متعددي تشكيل شده كه در حوالي بستان آباد به همديگر ملحق شده و سپس در واحد هيدرولوژيك آجي­چاي عليا به مسير خود ادامه داده و در محدوده واحد هيدرولوژيك آجي­چاي وسطي در نزديكي بخشايش به آجي­چاي مي­ريزد. رودخانه آق چاي از ارتفاعات تك آلتي سرچشه گرفته و به رود خانه آجي­چاي مي پيوندد. رودخانه سعيد آباد چاي ازرشته جبال نهند و ارتفاعات هرم داغي سرچشمه گرفته و در جنوب آبادي گمند به آجي چاي مي ريزد . دشت بستان آباد با وسعت 12500 هكتار در اين واحد واقع شده است .

رودخانه آجي­چاي

رودخانه هاي اوجان چاي، آق سعيد چاي و سعيد آباد چاي از ارتفاعات شمالي واحد هيدرولوژيك اوجان­چاي سرچشمه گرفته و به آجي­چاي مي­ريزد.

 

واحد هيدرولوژيك آجي چاي وسطي

اين واحد با مختصات جغرافيايي َ20 و ْ46 تا َ28 و ْ47 طول شرقي  وَ01 و ْ38 تا َ29 و ْ38 عرض شمالي عمدتا در ساحل راست رودخانه آجي چاي به وسعت 287547 هكتار واقع شده است. رژيم­هاي مستقلي در اين واحد هيدرولوژيك از ارتفاعات قوشه داغ سرچشمه مي­گيرند و از شمال به جنوب جريان يافته و به رودخانه آجي­چاي مي­ريزند و دو آبراهه كوچك نيز از ساحل چپ به آجي چاي مي پيوندد. شاخه­هاي اصلي واقع در اين واحد هيدرولوژيك عبارتند از : چكي چاي، زرنق چاي، زوروچاي (باروق چاي) ، سراي چاي، سرند چاي، نهندچاي ، آب جانقور و آب شوردره ، ايستگاه هيدرومتري ونيار محل خروج آجي چاي از اين واحد مي باشد. دشت مهربان -بيلوردي- هريس به وسعت 68000 هكتار در اين واحد هيدرولوژيك قرار گرفته است.

رودخانه آجي چاي

در واحد هيدرولوژيك آجي چاي وسطي رژيم هاي مستقلي از ارتفاعات قوشه داغ سرچشمه گرفته و از شمال به جنوب جريان يافته و به رودخانه آجي چاي مي ريزند دو آبراهه كوچك نيز از ساحل چپ به آجي چاي مي پيوندد. شاخه هاي اصلي اين واحد هيدرولوژيك كه به رودخانه آجي چاي مي ريزند عبارتند از چكي چاي، زرنق چاي زورو چاي ، سراي چاي ، سرند چاي، نهندچاي، آب جانقور و آب شور دره.

. واحد هيدرولوژيك آجي چاي سفلي

اين واحد با  مختصات جغرافيايي َ40 و ْ45 تا َ32 و ْ46 طول شرقي و َ34 و ْ37 تاَ30 و ْ38 عرض شمالي قرار گرفته و 409470 هكتار مساحت دارد.اين واحد از ايستگاه هيدرومتري ونيار بر روي آجي چاي شروع شده و به حواشي شرقي درياچه اورميه منتهي مي­گردد. دو رودخانه آجي­چاي و آذرشهر­چاي رژيم­هاي اصلي اين واحد هيدرولوژيك هستند. رودخانه آجي­چاي در محدوده اين واحد، شاخه­هاي ديگري از ارتفاعات سهند نظير هروي چاي و مهران رود، سرد رودچاي و اسكوچاي را از سمت ساحل چپ دريافت مي كند. شاخه هاي كومورچاي و وركش چاي نيز از بلندي­هاي ايري داغ و از سمت ساحل راست به آن مي پيوندند. رودخانه آذرشهرچاي از پيوستن شاخه­هايي كه ا ز دامنه­هاي غربي سهند جريان مي­يابند تشكيل شده و تا اراضي پست شرق درياچه اورميه ادامه مي­يابد. دشت تبريز  آذرشهر 108700 هكتار وسعت دارد وبه سه دشت مجزا از هم شامل تبريز ، آذر شهر و داش كسن تفكيك مي­شود.

 

رودخانه آجي چاي

رودخانه آجي چاي در واحد هيدرولوژيك آجي چاي سفلي شاخه هاي ديگري از ارتفاعات سهند نظير هروي چاي، مهران رود، سردرودچاي و اسكو­چاي را از سمت ساحل چپ دريافت مي­كند. شاخه­هاي كوموزچاي و وركش­چاي نيز از بلندي­هاي ايري­داغ و از سمت ساحل راست به آن مي­پيوندند

 

رودخانه آذرشهرچاي

روخانه آذرشهرچاي كه از دامنه­هاي شرقي كوه سهند سرچشمه مي­گيرد از دو شاخه تشكيل شده است. شاخه اصلي آن به نام گنبرچاي از روستاي گنبر عبور مي­كند و شاخه ديگر آلمالو­چاي است. اين دو شاخه پس از الحاق به نام آب آذرشهر يا آذرشهرچاي ناميده مي­شود و از شهرآذرشهر عبور مي­كند. اين رودخانه تا سواحل شرقي درياچه اورميه ادامه پيدا مي­كند. آب سرشاخه­ها در روستاهاي مجاور مورد استفاده زراعي قرار مي­گيرد و اراضي مزروعي و باغ­هاي آذرشهر نيز از آب رودخانه استفاده مي­كنند.

. رودخانه بيوك چاي

بيوك­چاي از دامنه هاي كم ارتفاع جنوب شرقي واحد هيدرولوژيك آجي­چاي­سفلي سرچشمه گرفته و مورد استفاده روستاهاي پيرچوپان، شير امين وداش­كسن واقع مي­شود.

زيرحوزه درياچه

درياچه اورميه بزرگترين سطح آبي داخل كشور بوده و در پايين­ترين فرونشست­هاي آذربايجان واقع شده است و نزديك 30 رودخانه كه منطقه­اي به وسعت 51278 كيلومتر مربع را زهكشي مي­كنند وارد اين درياچه مي­شوند. وسعت درياچه با توجه به ميزان واردات آبي بين 4500 تا 6000 كيلومتر مربع متغيير است. ارتفاع متوسط درياچه از سطح آزاد دريا 1287 متر است. سواحل درياچه اغلب داراي شيب ملايم با خاك­هاي شور و قليايي است كه رودخانه­هاي وارده به درياچه در اين اراضي پخش مي­شوند.درياچه اورميه و اراضي ساحلي آن به عنوان زيرحوزه جداگانه­اي منظور شده است كه داراي طول

شرقي از َ00 و ْ45 تا َ03 و ْ46 و عرض شمالي َ58 و ْ36 تا َ18 و ْ38 مي باشد. وسعت اين زيرحوزه معادل 691800 هكتار است.

زيرحوزه درياچه بين دو استان آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي واقع شده و محدود به هفت زيرحوزه درياچه اورميه مي­باشد. 26 درصد از خشكي اين زيرحوزه جزوآذربايجان غربي و 74 درصد آن  جزو آذربايجان شرقي است.منطقه مسكوني واقع در اين زيرحوزه منحصر به جزيره اسلامي است كه جزو شهرستان تبريز است .

واحد هيدرولوژيك درياچه

زيرحوزه درياچه آبريزگاه هفت زيرحوزه درياچه اورميه مي­باشد و فاقد رودخانه اختصاصي بوده و رودخانه­هاي وارده از ساير زيرحوزه­ها نيز در اراضي پست ساحلي پخش مي­شوند، لذا فاقد واحد هيدرولوژيك است.

 زيرحوزه صوفي چاي

ارتفاعات سهند كه بين دو حوزه آبخيز اصلي اورميه و سفيد رود واقع شده است سرچشمه رودخانه­هاي دايمي و فصلي متعددي است كه به حوزه و درياچه اورميه مي­ريزند. رودخانه­ها و آبراهه­هاي شمالي و شرقي اين ارتفاعات در محدوده زيرحوزه آجي­چاي قرار گرفته­اند. رودخانه­هايي كه از سمت جنوب غربي تا مرز حوزه آبخيز سفيد رود سرچشمه گرفته و پس از طي مسيري در جهت شمال شرقي به جنوب غربي به درياچه اورميه مي­ريزند، زيرحوزه­اي به وسعت 185300 هكتار را زهكشي مي­كنند كه به نام صوفي چاي نام گذاري شده است. اين زيرحوزه با مختصات جغرافيايي از َ43 و ْ45 تا َ27 ئ ْ46 طول شرقي و از َ14 و ْ37 تا َ44 و ْ37 عرض شمالي در استان آذربايجان شرقي واقع شده و رودخانه­هاي قلعه­چاي و صوفي­چاي رژيم­هاي اصلي آنرا تشكيل مي­دهند.

واحد هيدرولوژيك قلعه چاي

اين واحد در مختصات جغرافيايي َ43 و ْ45 تا َ20 و ْ46 طول شرقي و َ24 و ْ37 تا
َ42 وْ 37 عرض شمالي قرار دارد. 75353 هكتار وسعت دارد. رودخانه قلعه چاي رژيم اصلي اين واحد است كه  از دامنه هاي سهند سرچشمه گرفته و به درياچه اورميه مي ريزد. دشت عجب شير در اين محدوده واقع شده است و 11700 هكتار مساحت دارد.

رودخانه قلعه چاي

رودخانه قلعه چاي رژيم اصلي واحد هيدرولوژيك قلعه چاي است. اين رودخانه از دامنه هاي غربي كوه سهند (ميدان داغ) سرچشمه گرفته و شاخه اي نيز از ارتفاعات مشرف به هر گلان عبور نموده و در روستاي قوزلوجه به آن مي پيوندد. شاخه ديگري نيز كه از كوه اوليا سرچشمه مي­گيرد در جنوب روستاي ينگجه وارد قلعه­چاي مي­شود. رودخانه پس از عبور از جنوب روستاي تجرق در  جهت شرق به غرب جريان مي­يابد و وارد دشت عجب شير گرديده و سپس به درياچه اورميه مي­ريزد. آب اين رودخانه مورد استفاده روستاهاي مسير در بالا دست و بخصوص در روستاهاي دشت عجب شير قرار مي­گيرد.

 

رودخانه چوان­چاي

رودخانه چوان­چاي يكي از رژيم هاي جاري در واحد هيدرولوژيك صوفي­چاي مي­باشد. چوان­چاي كه از دامنه­هاي غربي كوه سهند سرچشمه گرفته و نزولات جوي ارتفاعات ميدان داغي، چماقلو داغي، ارسباران دره سي را از شمال به طرف جنوب جريان مي­دهد، از شرق چوان سفلي عبور نموده و در خرمازرد شاخه ماهپري را دريافت مي­كند. پس از عبور از روستاي دوش از روستاهاي روشت بزرگ و روشت كوچك نيز مي­گذرد و شاخه قپي­چاي نيز به اين رودخانه ملحق مي­شود. آب اين رودخانه در منطقه بناب مورد بهره­برداري قرار مي­گيرد.

  واحد هيدرولوژيك صوفي چاي

رودخانه­هايي كه اين واحد هيدرولوژيك را زهكشي مي­كنند عبارتند از چوان­چاي و صوفي­چاي كه از دامنه­هاي غربي و جنوبي سهند سرچشمه گرفته و پس از طي مسيري در جهت شمال شرق به جنوب غرب و عبور از دشت مراغه - بناب به درياچه اورميه مي ريزند. مساحت اين واحد 109947 هكتار مي­باشد .اين واحد در مختصات جغرافيايي َ58 و ْ45 تا َ27 و ْ46 طول شرقي و َ14 و ْ37 تا َ44 و ْ37  عرض شمالي قرار گرفته است .

دشت مراغه - بناب به وسعت 26700  هكتار در اين واحد هيدرولوژيك قرار گرفته  است.

رودخانه صوفي چاي

رودخانه صوفي چاي يكي ديگر از رژيم­هاي جاري در واحد هيدرولوژيك صوفي­چاي مي­باشد. اين رودخانه از ارتفاعات جنوب غربي كوه سهند سرچشمه مي­گيرد. نزولات كوه­هاي گيروه داغي، ليقوان گيروه سي ، قرمش­داغ، چماقلوداغي، شيخ­سليمان­داغي آب فصلي -برفي اين رودخانه را تامين مي­كنند. شاخه اسپرانچاي در شمال روستاي تازه­كند قشلاق به آن پيوسته و سپس در مسير شمال به جنوب جريان مي­يابد.اسفستانج چاي از ساحل راست و پس از عبور از روستاي اسفستانج در شمال روستاي علويان وارد صوفي­چاي مي­شود.رودخانه چكان­چاي از دامنه­هاي جنوبي سهند (ازان­داغي و كوه­ قره­داغ) در شرق واحد هيدرولوژيك صوفي­چاي سرچشمه مي­گيرد و از ساحل چپ در روستاي قره­ناز به صوفي­چاي مي­پيوندد.

زيرحوزه زرينه رود

رودخانه زرينه­رود از ارتفاعات كوه­بلقيس، كوه چهل­چشمه، قره­الماس، كوه وازنه و كوه هواره­برزن سرچشمه گرفته و پس از طي مسيري در جهت شمال شرقي به جنوب غربي جريان مي­يابد و پس از عبور از شهر مياندوآب در قسمت جنوب شرقي به درياچه اورميه مي­ريزد. شاخه­هاي ديگري نيز كه از دامنه­هاي جنوبي كوه سهند جريان مي­يابند در محدوده دشت به زرينه­رود مي­پيوندند. اين رودخانه محدوده اي به مساحت 1368200 هكتار را زهكشي مي كند كه بزرگترين زيرحوزه درياچه اورميه را تشكيل مي­دهد و داراي موقعيت جغرافيايي َ47 و ْ45 تا َ24 و ْ47 طول شرقي و َ41 و ْ35 تا َ43 و ْ37 عرض شمالي مي باشد.

 

واحد هيدرولوژيك زرينه­رود­سفلي

اين واحد هيدرولوژيك در مختصات جغرافيايي َ47 و ْ45 تا َ50 و ْ46 طول شرقي وَ50 و ْ36 تا َ43 و ْ37 عرض شمالي قرار گرفته است. وسعت اين واحد معادل 350468 هكتار است. آب زرينه­رود كه زهكش اصلي اين واحد را تشكيل مي­دهد در محل  نوروزلو ذخيره شده و به صورت منظم مورد استفاده در مصارف كشاورزي اراضي آبخور پايين دست قرار مي­گيرد. رودخانه هاي قوري­چاي، ليلان­چاي، مغانجق­چاي و مردق­چاي از ارتفاعات شرق و شمال شرق واحد هيدرولوژيك سرچشمه گرفته و در مسيري عموما شرق به غرب جريان يافته و به زرينه­رود مي­ريزند. حد غربي اين وا حد را اراضي پست و باطلاقي حاشيه درياچه اورميه تشكيل مي­دهد كه رودخانه زرينه­رود در همين منطقه پخش مي­شود .

رودخانه مردوق چاي

رودخانه مردوق چاي از دامنه­هاي جنوبي كوه سهند سرچشمه گرفته و در امتداد شمال به جنوب جريان مي­يابد. شاخه ديگري به نام مغانجق چاي نيز در همين امتداد از ارتفاعات سهند سرازير شده و پس از عبور از روستاهاي مغانجق و كهجوق در حوالي ديوزرم به مردوق­چاي مي­پيوندد. اين رودخانه پس از عبور از روستاي قشلاق امير در جهت جنوب غربي جريان يافته واز شمال دشت ملكان عبور مي­كند وسپس به شاخه­هاي متعددي تقسيم مي­شود. سيلاب­هاي اين رودخانه به ليلان چاي متصل شده وبه سمت درياچه اورميه جريان مي­يابد.

. رودخانه ليلان­چاي

رودخانه ليلان­چاي از دامنه­هاي جنوبي كوه سهند سرچشمه مي­گيرد كه از دو شاخه اصلي سراجوچاي و بلوك­آبادچاي تشكيل شده است. هر دو سرشاخه در جهت شمال به جنوب جريان يافته و در حوالي روستاي كوسه­صفر به يكديگر مي­پيوندد و ليلان­چاي را تشكيل مي­دهند. رودخانه مسيري در جهت شمال شرق به جنوب غرب را طي كرده و از آبادي­هاي ساروقيه، باباقاضي و جنوب ليلان عبور مي­كند و آنگاه به سمت شمال غرب منحرف شده و پس از عبور از دشت به شور زارهاي جنوب شرقي درياچه اورميه وارد مي­شود. آب اين رودخانه به منظور مشروب نمودن اراضي واقع در حاشيه آن بهره برداري مي­شود و جريان سيلاب­هاي آن به باتلاق­هاي كناره درياچه اورميه وارد مي­شوند.

 رودخانه زرينه رود

رودخانه زرينه­رود زهكش اصلي واحد هيدرولوژيك زرينه­رودسفلي را تشكيل مي­دهد. آب زرينه­رود در محل نوروزلو ذخيره شده و به صورت منظم مورد استفاده در مصارف كشاورزي اراضي آبخور پايين دست قرارمي­گيرد. رودخانه­هاي قوري­چاي، ميلان­چاي، مغانجق­چاي و مردوق­چاي از ارتفاعات شرق و شمال شرق واحد هيدرولوژيك سفلي سرچشمه گرفته و در مسيري عموما شرق به غرب جريان يافته و به زرينه­رود مي­ريزند. حد غربي اين واحد هيدرولوژيك اراضي پست و باتلاقي حاشيه درياچه اورميه مي­باشد كه رودخانه زرينه­رود در همين منطقه پخش مي­شود. شرح مختصري در رابطه با جريان­هاي آبي ذكر شده ارايه مي­گردد.

 رودخانه قوري چاي

رودخانه قوري­چاي از بلندي­هاي مشرف به روستاي آق زيارت واقع در شهرستان هشترود آذربايجان­شرقي سرچشمه گرفته و مسيري در  جهت جنوب به شمال را طي مي­كند. در شاخه ديگر بنام حاضران چاي ويوخاري­چاي در همين جهت از ارتفاعات مزبور سرچشمه گرفته و به قوري­چاي مي­پيوندند. سپس رودخانه قوري­چاي  در جهت شمال شرق به جنوب غرب تغيير مسيرداده و شاخه هاي كوچك ديگري را دريافت كرده و از سمت شرق وارد درياچه سد نوروزلو مي­شود.

حوزه آبخيز سفيد رود

-در حوزه آبخيز رودخانه سفيد رود زيرحوزه قرنقو -آيدوغموش -زنجانرود با دو واحد هيدرولوژيك قرنقو -آيدوغموش و انگوران چاي.

- حوزه آبريز سفيد رود در محدوده تلاقي رشته كوههاي البرز، زاگرس و مركزي بين مختصات جغرافيايي 46 درجه و 37 دقيقه تا 51 درجه و 11 دقيقه طول شرقي و 34 درجه و 50 دقيقه تا 37 درجه و 55 دقيقه عرض شمالي واقع شده است. مساحت اين حوزه 60494 كيلومترمربع است كه حدود 44927 كيلومتر مربع آن را مناطق كوهستاني و 15567 كيلومتر مربع ديگر را دشتها و كوهپايه ها تشكيل مي­دهند. دشت­ها در بخش عليا و نيز بخش پاييني حوزه قرار داشته و مناطق مركزي آن كوهستاني مي­باشد. حوزه مذكور بخشي از حوزه آبريز درياي خزر محسوب شده و محدود به چهار حوزه آبريز اصلي ايران يعني حوزه­هاي درياچه اورميه، خليج فارس ، مركزي و درياي خزر مي­باشد.

- از كل مساحت حوزه آبخيز سفيد رود فقط 18 درصد در محدوده استان آذربايجانشرقي واقع شده است. حوزه آبريز سفيد رود به چند زيرحوزه و واحد هيدرولوژيك تفكيك شده است كه در اين نوشته زيرحوزه­ها و واحدهاي هيدرولوژيك واقع در استان آذربايجان­شرقي ذكر شده­است. است.

 واحد هيدرولوژيك قرنقو -آيدوغموش

-واحد هيدرولوژيكي قرنقو -آيدوغموش، بزرگترين زيرحوزه قزل اوزن و سفيدرود بوده و مساحتي معادل 9122 كيلومتر مربع را دارا مي باشد. اين واحد هيدرولوژيكي در ميانه قزل اوزن واقع شده است و در آن علاوه بر رودخانه قزل اوزن كه از انتهاي بخش غربي حوزه عبور مي­كند رودخانه­هاي متعددي همچون آيدوغموش قرانقو و شهرچاي جريان دارند.

- در ا ين واحد هيدرولوژيكي دشت ميانه -هشترود، مساحتي برابر با 1396 كيلومتر مربع را اشغال كرده است.

- محدوده جغرافيايي واحد هيدرولوژيكي قرنقو -آيدوغموش شامل 46 درجه و 25 دقيقه تا 48 درجه و 10 دقيقه طول شرقي و 36 درجه و 45 دقيقه تا 37 درجه و 55 دقيقه عرض شمالي است . مهمترين مناطق مسكوني اين واحد را شهرهاي ميانه و سرا سكند( هشترود) تشكيل مي­دهند كه تعداد آنها نسبت به وسعت منطقه بسيار كم است.

- ازنظر توپوگرافي، اين واحد هيدرولوژيكي وضعيتي خاص دارد. مناطق كم شيب آن يا در سراب حوزه ها واقع شده كه شاخه هاي فرعي رودخانه­ها از بين آنها عبور مي­كند و يا در مناطق مرتفع بين رودخانه­اي قرار دارند كه انتقال آب از رودخانه به اين اراضي را مشكل مي سازد. نگاهي گذرا به مسير رودخانه­هاي مهم واحد هيدرولوژيكي نشان مي­دهد كه تمامي آنها هنگامي­كه داراي آب كافي هستند از مناطق بسيار پرشيب وتنگه مانند عبور مي­كنند كه امكان دسترسي زارعين را به رودخانه ميسر نمي­سازد.

- واحد هيدرولوژيكي قرنقو - آيدوغموش يك حوزه مستقل هيدرولوژيكي محسوب نمي­شود.

- اين شبكه هيدرولوژيكي وضعيت خاصي دارد بدين صورت كه سه رودخانه مهم اين واحد تقريبا دريك نقطه بهم پيوسته و در فاصله كوتاهي به قزل اوزن متصل مي­گردند. اين وضعيت باعث مي­گردد دبي رودخانه قزل اوزن به طور ناگهاني افزايش زيادي يافته كه در ايجاد فرسايشهاي كناري در حاشيه قزل اوزن بين محل تقاطع سه رودخانه با قزل اوزن تا نقطه خروجي حوزه بسيار موثر است.

رودخانه شهرچاي :

-شهرچاي از منطقه تكمه داش و از كوه قاسم داغي به ارتفاع 2465 متري سرچشمه گرفته وبيش از 90 درصد مسير آن در امتداد جاده ميانه -تبريز قرار دارد. اين رودخانه داراي شبكه زهكشي بسيار نامتقارن بوده بطوريكه اكثر شاخه هاي فرعي آن از بخش شمالي وارد رودخانه اصلي مي­گردند. تنها شاخه­اي كه از ساحل جنوبي به آن مي پيوند زردين چاي است كه از ارتفاع 2169 متري كوزگولي داغ سرچشمه مي­گيرد.

- شاخه هاي مهم ساحل شمالي اين رودخانه به ترتيب از سراب به سمت پاياب رودخانه
شهرچاي عبارتند از : سياه چمن­چاي ، شيخ احمدچاي، صومعه چاي، گاوينه رود بولانليق­چاي، اشلق چاي، كلامرزچاي كه سپس به قوري چاي تبديل مي­شود و در نزديكي شهرميانه وارد شهرچاي مي­گردد.

رودخانه قرنقو:

مهمترين رودخانه اين واحد هيدرولوژيكي ، قرنقو مي­باشد كه بيشترين طول رودخانه و همچنين دبي را دارد. اين رودخانه از ارتفاعات شمال غرب منطقه كه بيش از 3700 متر ارتفاع دارند سرچشمه گرفته و پس از طي مسافتي حدود 60 كيلومتر شاخه ديگري كه آلمالوچاي است به آن مي پيوندد. از آن به بعد و پس از حدود 14 كيلومتر در محل خواجه غور، رودخانه كلقان چاي كه آن نيز از كوه قوچ گلي داغ سرچشمه مي­گيرد به قرنقو متصل مي­شود. در فاصله كوتاه 60 كيلومتري از اين محل شاخه جنوب غربي شورچاي وارد آن مي شود.  9كيلومتر بعد از اين محل رودخانه سراسكند نيز كه از ارتفاع 2160 متري سرچشمه مي گيرد از بخش شمالي رودخانه به آن متصل مي­گردد.پس از حدود 9 كيلومتر پايين تر، شاخه بزرگي بنام شورجه چاي به قرنقو مي پيوندد. اين رودخانه خود از سه شاخه شورجه چاي­، سوغانچي چاي و قره آقاج چاي تشكيل شده است كه دو شاخه اخير آن از اهميت بيشتري برخوردار مي باشد. از اين نقطه به بعد عرض حوزه قر نقو به طور ناگهاني كاهش يافته بطوريكه به كمتر از عرض خود در قسمت سراب مي­رسد. از اين قسمت تا نقطه خروجي اين حوزه در نزديكي ميانه ، شاخه مهم ديگري به آن متصل نمي­شود بنابراين يك گروه هيدرولوژيكي مهم نيز در نيمه فوقاني اين واحد تشكيل شده كه نقش مهمي روي فرسا يش كناري دارد.

رودخانه آيدو غموش :

رودخانه آيدوغموش كه در بخش جنوبي حوزه رودخانه قرا نقو قرار دارد داراي حوزه اي بسيار كشيده است كه كمتر رودخانه اي با اين طول ديده مي شود و تنها شاخه فرعي آن كه تا اندازه اي مهم است ظلم آباد چاي مي باشد كه در بخش سراب حوزه به آيدوغموش مي پيوندد. اين رودخانه پس از گذر از زير پل راه آهن به دو رودخانه قرنقو و شهرچاي متصل مي گردد.

 رودخانه قزل اوزن :

رودخانه قزل اوزن يكي از دو شاخه مهم رودخانه سفيدرود مي باشد.بطوري كه مي­توان گفت رودخانه سفيد رود همان قزل اوزن و يا قزل اوزن همان سفيد رود است. اين رود يكي از رودهاي مهم ايران و حوزه آبريز درياي خزر مي­باشد. اين رودخانه آبهاي منطقه وسيعي از استانهاي كردستان، همدان، اردبيل، آذربايجان و زنجان را جمع آوري و در سد منجيل وارد سفيد رود مي نمايد. شاخه هاي اوليه اين رودخانه از ارتفاعات چهل چشمه كردستان سرچشمه گرفته و در جهت خاوري جريان مي­يابد. سرشاخه هاي قزل اوزن در كردستان بنام رودخانه هاي گلان، گرش ناميده مي­شوند و در محلي به نام گزمل به يكديگر پيوسته و قزل اوزن را تشكيل مي دهند.رودخانه قزل اوزن درادامه جريان خود وارد بخش ماه نشان زنجان مي­گردد. رودخانه­هاي گوراني و خوئين را در نزديكي شهرماه نشان رودخانه انگوران را ضميمه خود مي­نمايد و در همين منطقه رودخانه هاي قلعه چاي و تلخه رود به آن اضافه مي­گردند. قزل اوزن در قره آفتاب وارد جلگه زنجان مي­گردد و پس از دريافت شاخه هاي ديگر و طي مسير در روستاي آچاچي واقع در 10 كيلومتري خاورشهر ميانه رودخانه­هاي آيدوغموش، قرنقو و شهرچاي را دريافت نموده و به سمت شمال خاوري تغيير مي يابد.رودخانه قزل اوزن در روستاي گوند و غدي روخانه گرمي (گوند و غدي) و در روستاي قشلاق شاخه­اي را به نام آرپاچاي دريافت مي­كند و در جهت خاوري جريان مي­يابد. سپس وارد بخش هشتجين خلخال مي­شود و سرانجام در روستاي گيلوان وارد شاخه باختري درياچه سد سفيدرود مي­گردد. در همين منطقه با رود شاهرود در هم پيچيده و سپس به نام سفيد رود ناميده مي­شود.

. رودخانه گرمي :

اين رودخانه نسبت به سه رود خانه قرنقو ، آيدوغموش و شهرچاي بسيار كوچكتر بوده و آب قابل ملاحظه اي نيز ندارد.رودخانه گرمي داراي سه شاخه فرعي بنامهاي قندقلووحاجي يوسفلو و گوندوغدي بوده و شاخه مهم ديگري به آن نمي پيوندد. اين رودخانه در حدود 15 كيلومتر بالاتر از ايستگاه هيدرومتري استور كه نقطه خروجي اين زير واحد است به قزل اوزن مي پيوندد و از ساحل مقابل آن ، شاخه مهمي وارد قزل اوزن نمي­گردد.

. رودخانه آجي چاي :

رودخانه آجي چاي از سرشاخه هاي رودخانه قزل اوزن بوده و در بخش چهار اويماق (قره آغاج) هشترود واقع مي باشد. شاخه هاي متعدد اوليه آن از دامنه هاي كوه ساري گوني واقع در جنوب خاوري سراسكندر (هشترود) سرچشمه مي گيرند و در جهت شمال خاوري جريان يافته  و در روستاي قراگوني وسطي بهم پيوسته و رودخانه آجي­چاي را تشكيل مي دهند. رودخانه مزبور سپس در جهت خاور ادامه مسير ميدهد.اين رودخانه روستاهاي قراگوني پايين، شور قشلاق ، دادلو و ارس را سيراب نموده و در خاور روستاي اخير الذكر وارد قزل اوزن مي­گردد.بستر رودخانه آجي­چاي در ابتدا كوهستاني و پس از روستاي شور قشلاق در مناطق كم ارتفاع و گسسته قرار دارد و بعلت عبور از مناطق نمكي آب رودخانه فاقد كيفيت مناسبي مي باشد. اين رودخانه داراي آب فصلي است .