موقعیت جغرافیایی
استان آذربایجان‌شرقی از استان‌های مهم، پرجمعیت و آباد ایران است كه در گوشه شمال‌غرب كشور واقع گردیده‌است و از نظر موقعیت جغرافیایی در محدوده 45 درجه و 7 دقیقه الی 48 درجه و 20 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 45 دقیقه الی 39 درجه و 26 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است. این استان با مساحتی برابر 45490.88 كیلومتر مربع (حدود 2.81 درصد مساحت كل كشور) می باشد و از لحاظ وسعت در بین استان‌های كشور در رتبه دهم قرار دارد.
منطقة آذربایجان به علت موقعیت خاص جغرافیائی، یكی از مناطق حساس و مهم كشور است. همین اهمیت حساسیت و گستردگی، باعث شده‌است تا این منطقه با وجود خصوصیات مشترك جغرافیایی، فرهنگی و تاریخی، به سه استان آذربایجان‌شرقی،‌ آذربایجان‌غربی و اردبیل تقسیم شود. اهمیت ژئوپولیتیك و ژئواكونومیك استان آذربایجان‌شرقی قدمتی به اندازه آشنائی انسان با بازرگانی دارد. از زمان جاده ابریشم تاكنون این منطقه محور ارتباط خاور دور با قلب آسیا بوده‌است.
این استان از نظر موقعیت طبیعی در محل به‌هم خوردگی دو رشته كوه البرز و زاگرس، به‌عبارتی در زون البرز و آذربایجان و در گوشه شمال‌غرب فلات ایران واقع شده‌است. از نظر تقسیمات حوضه‌های آب‌ریز كشور، حوضه‌های آب‌خیز ارس، سفیدرود ـ قزل‌اوزن و دریاچه ارومیه پهنه استان را پوشش می‌دهند كه بیشترین مساحت استان در محدوده حوضه آب‌ریز دریاچه ارومیه قرار گرفته‌است. (لازم به ذكر است كه حوضه‌های آبخیز ارس و سفیدرود از زیرحوضه‌های خزر می‌باشند).
در حالت كلی، استان آذربایجان‌شرقی یك منطقه كوهستانی محسوب می‌شود كه حدود 40 درصد از سطح آن را كوهستان و 28.2 درصد را تپه ‌ماهورها و 31.8درصد را زمین‌های هموار (دشت‌ها و جلگه‌های میان‌كوهی) فرا گرفته‌است. از مناطق كوهستانی معروف منطقه، می‌توان توده آتشفشانی سبلان در شرق و سهند در غرب و جنوب غربی و رشته كوه‌های قره‌داغ در شمال و رشته كوه‌های تخت سلیمان و اربط در جنوب و ارتفاعات بزقوش در جنوب شرق و قوشاداغ در شمال‌شرق استان را نام برد.
از نظر اشتراكات طبیعی، این استان با استان‌های هم‌جوار خویش، به ‌ویژه استان‌های اردبیل و آذربایجان‌غربی اشتراكات طبیعی زیادی دارد. رودخانه ارس از محدوده سه استان آذربایجان‌غربی، آذربایجان‌شرقی و اردبیل می‌گذرد كه برای هر سه استان شاهرگ حیاتی محسوب می‌شود. دریاچه ارومیه و حوضه‌ی آبریز آن كه بیشترین سطح استان را تحت پوشش قرار می‌دهد از منابع طبیعی مشترك با استان آذربایجان‌غربی محسوب می‌شود. حوضه‌ی آبریز سفیدرود ـ قزل‌اوزن كه پهنه جنوب‌شرقی استان را تحت پوشش قرار داده از اشتراكات طبیعی مابین استان‌های اردبیل و زنجان و این استان می‌باشد. از سایر اشتراكات طبیعی مابین این استان با استان‌های همجوار، می‌توان به توده كوهستانی سبلان در شرق استان اشاره نمود كه دامنه‌های غربی این كوهستان در محدوده استان آذربایجان‌شرقی قرار گرفته و دامنه‌های شرقی آن پهنه‌ای از استان اردبیل را تشكیل می‌دهد و همچنین رشته كوه‌های تخت‌سلیمان و اربط نیز در حدفاصل استان آذربایجان‌غربی و این استان قرار گرفته‌است كه در تدوین استراتژی بهره‌برداری از منابع طبیعی این كوهستان‌ها نیز بایستی با استان‌های هم‌جوار هماهنگی لازم به عمل آید. آذربایجان‌شرقی در طول ۲۳۵ كیلومتر خط مرزی با جمهوری‌های‌آذربایجان و ارمنستان همسایه است. همچنین به دلیل داشتن اشتراكات فراوان با كشورهای همسایه یكی از مهم‌ترین مناطق كشور در روابط خارجی محسوب می‌شود.

تقسیمات استان
ایالت آذربایجان در دوره‌ی قاجاریه به صورت یكپارچه اداره می‌شد. بر طبق تقسیمات كشوری سال 1316 هجری شمسی، ایالت آذربایجان منحل و به جای آن استان‌های سوم و چهارم تشكیل شد و در این سال ایران شامل ده استان می‌گردید. استان سوم به مركزیت تبریز شامل شهرستان‌های تبریز و اردبیل و استان چهارم به مركزیت ارومیه شامل شهرستان‌های خوی، ارومیه، مهاباد، مراغه و بیجار بود. از سال 1316 كه اولین تقسیمات كشوری قانونی شد و آذربایجان‌شرقی استان سوم نام گرفت و تاكنون نیز تغییرات متعددی در تقسیم‌بندی‌های كشوری بوجود آمده است.
در حال حاضر استان آذربایجان‌شرقی دارای 20 شهرستان، 42 بخش ، 57 شهر و 142 دهستان است.
وسعت شهرستان‌های استان متفاوت بوده، به طوری‌كه میانه با مساحت 5704.86 كیلومترمربع بزرگ‌ترین شهرستان و عجب‌شیر با وسعت 740 كیلومترمربع كوچك‌ترین شهرستان استان می‌باشد. شهرستان‌های این استان عبارتند از: آذرشهر، اسكو، اهر، بستان‌آباد، بناب، جلفا، چاراويماق،  خداآفرين، سراب، شبستر، عجب‌شير، كلیبر، مراغه، مرند، ملكان، میانه، ورزقان، هريس، هشترود و مركز آذربایجان‌شرقی شهر تاریخی، دانشگاهی و صنعتی تبریز.

مرزهای استان
استان آذربایجان‌شرقی از ناحیه شمال، با كشورهای آذربایجان، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان (وابسته به كشور آذربایجان) به طول 235 كیلومتر دارای خط همجواری است كه مرز مشترك این استان با كشورهای فوق را رود ارس تشكیل می‌دهد. در حال حاضر ارتباط استان با كشورهای هم‌جوار در طول این مرز تنها از سه نقطه جلفا، خداآفرین و كردشت انجام می‌گیرد كه در این میان جلفا از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد. شهر مرزی جلفا از طریق خط‌آهن نخجوان، ایروان و تفلیس به جمهوری اكراین و بنادر دریای سیاه وصل می‌شود. این خط‌آهن پس از گذر از ایروان به شهر باكو نیز وصل می‌شود، به دلیل مناقشه قره‌باغ، فعلاً در مسیر نخجوان ـ ایروان هیچ‌گونه ترانزیتی از طریق این خط‌آهن انجام نمی‌گیرد؛ این امر و نزدیكی استان به دریای سیاه باعث شده این استان از نظر موقعیت ارتباطی، اهمیّت و جایگاه خاصی در منطقه داشته باشد.
این استان از ناحیه غربی و جنوب‌غربی با آذربایجان‌غربی همجوار می‌باشد كه بخش عمده‌ای از مرز مشترك آن‌ها را دریاچه ارومیه تشكیل داده است. وجود وحدت قومی و فرهنگی و عوامل اقتصادی سبب شده است كه آذربایجان‌غربی بیشترین سهم را در روابط همجواری با استان آذربایجان‌شرقی داشته باشد. این روابط از طریق پنج محور اصلی مرند ـ بازرگان، مرند ـ خوی، شبستر ـ سلماس، جزیره اسلامی ـ ارومیه و بناب ـ میاندوآب انجام می‌گیرد. كه محور اخیر، خط ارتباطی آذربایجان به كردستان و غرب كشور نیز محسوب می‌شود.
استان آذربایجان‌شرقی در جنوب خود با استان زنجان همجوار است. با وجود وحدت قومی و فرهنگی، به دلیل وجود موانع طبیعی در حدود دو استان و همچنین وجود قطب جاذبی چون تهران در آن سوی محور تبریز ـ زنجان (كه جاذب هرگونه حركت اقتصادی ـ اجتماعی در این محور می‌باشد) باعث شده است كه روابط همجواری در طول این محور رونق خوبی نداشته باشد. این استان از ناحیه شرقی نیز با استان اردبیل حدود 400 كیلومتر مرز مشترك دارد. گردنه صائین در محور سراب ـ اردبیل و محور مرزی كنار ارس و همچنین محور اهر ـ مشكین‌شهر گذرگاه‌های اصلی بین دو استان می‌باشند.

اقلیم و آب و هوای استان
آب و هوای آذربایجان‌شرقی به‌ طور كلی سرد و خشك است ولی به‌علت تنوع توپوگرافیكی از اقلیم‌های متفاوتی برخوردار است. این استان همواره تحت تأثیر باد‌های سرد شمالی و سیبری و بادهای مرطوب دریای سیاه و مدیترانه و اقیانوس اطلس قرارگرفته است به‌ علاوه، بادهای محلی نیز تحت تأثیر شرایط طبیعی استان از سوی كوهستان‌های بلند و دریاچه‌های ارومیه و خزر به سوی دشت‌ها و جلگه‌ها می‌وزند. آذربایجان‌شرقی یك منطقه سردسیر و كوهستانی است و از لحاظ تقسیم‌بندی‌های اقلیمی جزو مناطق نیمه‌خشك به حساب می‌آید و میانگین بارندگی سالیانه 250 الی 300 میلی‌متر می‌باشد.

موقعیت كوهستانی و عرض جغرافیایی استان از عوامل برودت و سرمای قسمت اعظم این منطقه است. كم ارتفاعی و اثرات ملایم‌كننده بخارهای دریای خزر در پاره‌ای از مناطق از عوامل اعتدال اقلیمی آن به شمار می‌آید. به علاوه آذربایجان تا حدودی تحت تأثیر جریان‌های مرطوب دریای مدیترانه از سمت غرب و جنوب‌غربی قرار دارد و توده‌های هوای سرد سیبری نیز از شمال بر آب و هوای آن اثر می‌گذارد.
تبریز نیز دارای هوائی اقلیمی و كم رطوبت است و حد متوسط بارندگی آن در سال 285 میلی‌متر است. این جلگه در اثر ارتفاعی كه از سطح دریا دارد، دارای زمستان‌های طولانی و سرد و تابستان‌های معتدل است